Prawa autorskie

Słowniczek

Pole eksploatacji – sposób korzystania z utworu (np. zwielokrotnienie, wyświetlenie, udostępnienie utworu innym osobom np. w Internecie)

Ze stworzeniem utworu wiąże się przyznanie twórcy praw, które ogólnie nazywamy prawami autorskimi, dzieje się to niejako automatycznie (na mocy przepisów). Prawa te dzielą się na osobiste i majątkowe. Kreacja utworu może przynieść twórcy pewne korzyści: nie tylko sławę i rozpoznawalność, ale także, a może przede wszystkim korzyści finansowe.

Jedno i drugie zależy od rodzaju dzieła i zakresu zainteresowania utworem odbiorców. Inaczej korzyści te będą się kształtowały w przypadku np. utworu architektonicznego (np. projekt biurowca czy całego osiedla mieszkaniowego) a inaczej w przypadku krótkiego filmiku udostępnionego na YT. W tym ostatnim przypadku znaczenie będą miały tzw. „zasięgi” i rozpoznawalność, w pierwszym nakład pracy, fachowa wiedza, ciekawe, nowatorskie rozwiązania architektoniczne, renoma danego biura architektonicznego. 

Prawa osobiste i majątkowe oczywiście różnią się między sobą, nie tylko nazwą, ale i treścią. Pierwsze uregulowane są w art. 16, drugie w art. 17 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.  

Autorskie prawa osobiste

Autorskie prawa osobiste chronią relację twórcy z jego utworem, a dokładniej rzecz ujmując, chronią więź jaka łączy twórcę ze stworzonym przez niego dziełem. Więź ta, to szczególny „węzeł emocjonalny” jaki powstaje w procesie twórczym. Z pewnością siła takiej więzi jest różna w zależności od rodzaju utworu, zaangażowania twórcy, czasu poświęconego na stworzenie utworu czy też intensywności wysiłku intelektualnego. Okoliczności te nie mają jednak znaczenia dla samego istnienia praw osobistych. Ich zakres jest taki sam w przypadku każdego rodzaju dzieła. Jaka jest zatem treść tych praw, innymi słowy na czym polegają? 
Otóż na ową więź twórcy z utworem składają się w szczególności wymienione w ustawie „prawa cząstkowe”, a więc prawo do:

• autorstwa utworu,
• oznaczenia utworu swoim nazwiskiem, pseudonimem lub udostępnienia utworu anonimowo,
• prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności,
• prawo do integralności utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania,
• prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. 

Prawa osobiste charakteryzują się tym, że są nieograniczone w czasie, czyli nie ma żadnej granicy czasowej ich trwania. Obowiązują nie tylko przez okres życia twórcy, ale także przez kolejne lata po jego śmierci, bez jakiejkolwiek limitacji. Ponieważ prawa osobiste związane są z osobą twórcy, nie podlegają zrzeczeniu, ani zbyciu. Nie można ich zatem przenieść na inną osobę/podmiot na podstawie umowy. Twórca nie może także się ich „pozbyć”. Prawa nie podlegają dziedziczeniu, mimo, że po śmierci twórcy w przypadku ich naruszenia z odpowiednimi roszczeniami wystąpić mogą osoby bliskie. Bywają natomiast sytuacje, kiedy autor zobowiązuje się do niewykonywania przysługujących mu praw osobistych. Przykładowo w przypadku utworów reklamowych nie wskazuje się zwyczajowo autorstwa, chociażby z tego powodu, że niejednokrotnie przy tego rodzaju utworach mamy do czynienia ze współautorstwem, dlatego trudno jest oznaczyć wszystkich twórców. Zamiast tego, podaje się nazwę podmiotu – np. studia czy agencji reklamowej. Podobnie, stosunkowo rzadko oznaczane jest autorstwo projektu architektonicznego, utworu kartograficznego, czy wzoru przemysłowego. Tradycyjnie natomiast wskazuje się autorów takich dzieł, jak utwory słowne, muzyczne, słowno – muzyczne, sceniczne, plastyczne, fotograficzne.

Jak należy zatem rozumieć wymienione „prawa cząstkowe”?

Prawo do autorstwa

Prawo do autorstwa oznacza, że autorem danego dzieła jest jej rzeczywisty twórca, czyli jest to swego rodzaju potwierdzenie stanu faktycznego, że dana osoba stworzyła utwór.

Prawo oznaczenia utworu swoim nazwiskiem, pseudonimem lub udostępnienia utworu anonimowo.  

W tym przypadku ustawodawca pozostawia twórcy swobodę w podjęciu decyzji co do tego, w jaki sposób chce oznaczyć swoje autorstwo. W pierwszym przypadku autor może oznaczyć utwór w sposób tradycyjny swoim imieniem i nazwiskiem (chociaż ustawodawca nie wspomina o imieniu jednak wydaje się to oczywiste). Przy czym praktykowane jest używanie bądź to dwóch imion, bądź pierwszej litery drugiego imienia. Niejednokrotnie dzieje się tak, w celu uniknięcia błędnego skojarzenia, kiedy dane imię i nazwisko jest popularne w ogóle lub w danym środowisku.  

Inną możliwością jest korzystanie z pseudonimu (np. Joe Alex, Kisiel, Bolesław Prus, Mark Twain i in.). Twórca może także nie ujawnić swojego nazwiska, czyli udostępnić utwór anonimowo. W takim przypadku w wykonywaniu praw autorskich (np. zawieranie umowy, dochodzenie roszczeń) może zastąpić go inna osoba (pełnomocnik), np. wydawca, czy też organizacja zbiorowego zarządzania.  

Nienaruszalność treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania

Prawo do nienaruszalności treści i formy utworu nazywane jest też prawem do integralności. Chroni ono utwór i więź twórcy z jego dziełem przed wprowadzaniem zmian, na które autor nie wyraził zgody. Zmiany te mogą mieć różną postać w zależności od rodzaju utworu. Inaczej będą się przedstawiały w przypadku utworów słownych, muzycznych, architektonicznych, plastycznych. Do klasycznych zmian, które mogą naruszać ową więź należy:

• skrócenie utworu,  
• wycięcie niektórych wierszy,  
• wprowadzenie dopisków, komentarza,  
• zmiana szyku poszczególnych jego fragmentów,  
• czy nawet usunięcie jednego słowa (wulgaryzmu) kończącego wiersz.  

Naruszeniem prawa do integralności będzie także opatrzenie utworu słownego zdjęciami bez porozumienia z twórcą, a tym bardziej, gdy nie są one adekwatnie „zgrane” z utworem.  

W przypadku utworów muzycznych czy audiowizualnych naruszenie integralności może polegać na przerywaniu nadania utworu reklamami lub informacjami czy też wprowadzanie innego rodzaju zakłóceń. Także wykonanie utworu w zmienionym tempie może być ocenione jako naruszenie tego prawa.

Z kolei naruszeniem prawa do integralności utworów architektonicznych będzie usunięcie elementów zdobiących elewację czy „przeróbka” aranżacji wnętrz. Również w sytuacji „dostawienia elementów”, które nie były przewidziane w pierwotnym projekcie będzie ocenione jako naruszenie więzi z utworem.

Wiążące się z prawem do integralności utworu jest prawo do jego rzetelnego wykorzystania. Dotyczy ono bardziej eksploatacji utworu i jego odbioru niż samej treści i formy. Tym razem chodzi o to, aby utwór był wykorzystywany zgodnie z zamysłem autora, z jego wizją. Przykładem nierzetelnego wykorzystania utworu muzycznego może być jego nieprawidłowe wykonanie. Z kolei w utworze literackim (dramatycznym) prezentowanie bohaterów w innym świetle, nadawanie im innych cech niż przewidział to autor. Innym przykładem może być zmiana kontekstu dla jakiego powstał utwór.

W przypadku utworów plastycznych czy architektonicznych znaczenie może mieć otoczenie (krajobraz), w którym utwór został usytuowany. Jeżeli jest ono odmienne od tego, które zostało zaplanowane przez twórcę wówczas możemy rozważyć, czy doszło do naruszenia autorskiego prawa osobistego. Wyobraźmy sobie, że twórca zaprojektował rzeźbę, która miała stanąć w mocno ukwieconym ogrodzie, w sąsiedztwie dworu, a ostatecznie została posadowiona na placu zabaw. W takiej sytuacji możemy mówić o naruszeniu prawa do rzetelnego wykorzystania utworu.

Prawo do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności 

W tym przypadku chodzi o to, że to twórca decyduje, w którym momencie chce zapoznać inne osoby ze swoim utworem. Może mieć to znaczenie w wielu sytuacjach. W pierwszym rzędzie decydujące może być to, że utwór jest już na tyle przygotowany, że twórca chce już się nim „podzielić” z innymi osobami. Jest to zatem taki moment, w którym twórca nie przewiduje konieczności wprowadzenia poprawek/zmian. Postać utworu jest zatem dla niego satysfakcjonująca. Moment udostępnienia utworu może być też istotny z przyczyn ekonomicznych zwłaszcza w sytuacji, gdy przewidziane są różne kanały jego udostępniania. W przypadku utworów audiowizualnych mogą to być pokazy przedpremierowe na festiwalach, w kinach, udostępnienie na płytach DVD, platformach internetowych. Z każdą niemal z tych form wiąże się możliwość czerpania korzyści majątkowych, dlatego istotne jest, aby twórca/podmiot praw autorskich mógł kontrolować, kiedy i w jaki sposób jego utwór jest udostępniany odbiorcom.

Typową formą naruszenia tego prawa jest przykładowo udostępnienie utworu bez zgody twórcy w Internecie zanim utwór ukarze się w kinach czy na płytach. Innym przykładem może być publikacja w postaci druku, która nastąpi w momencie, kiedy utwór nie jest jeszcze w pełni gotowy/ukończony. W celu oceny, czy w danym przypadku doszło do naruszenia tego prawa powinniśmy zadać pytanie, czy ewentualne zmiany utworu są konieczne (wymagane np. przepisami prawa) lub na tyle nieistotne, że twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić. Pozytywna odpowiedź w obu przypadkach pozwala przyjąć, że do naruszenia tego prawa nie doszło.

Prawo nadzoru nad sposobem korzystania z utworu

Ostatnim z wymienionych w ustawie praw składających się na autorskie prawa osobiste jest prawo nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Pozwala ono twórcy na sprawdzenie czy jego utwór jest właściwie eksploatowany. Twórca ma zatem możliwość czuwać, czy utwór jest rzetelnie wykorzystywany i czy nie doszło do naruszenia prawa do integralności. Dodatkowo, mając na uwadze pozostałe autorskie prawa osobiste autor może zweryfikować prawidłowość oznaczenia autorstwa utworu.

Prawo do nadzoru może być wykonywane w zasadzie w dowolnym momencie eksploatacji zarówno przed udostępnieniem utworu publiczności jak i np. przed publikacją utworu a także po.

Realizacji tego prawa służy przykładowo uczestnictwo twórcy w próbach aktorów lub muzyków czy też weryfikacja korekty przeprowadzonej przez redaktorów wydawnictwa. 

Autorskie prawa majątkowe

Jest to drugi rodzaj praw, które przysługują twórcy. Mają one inny charakter niż prawa osobiste. Przede wszystkim na prawa majątkowe składa się wyłączne prawo do korzystania z utworu, prawo rozporządzania (dysponowania) prawami do utworu oraz prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu.  

Ponadto prawa te są ograniczone w czasie. Przysługują twórcy od momentu ustalenia utworu (czyli zakomunikowania innym osobom) przez resztę życia twórcy i dodatkowo 70 lat po jego śmierci.

Prawa te mogą być zatem dziedziczone, czyli mogą przejść na inną osobę po śmierci twórcy. W zakresie dysponowania prawami do utworu twórca może zdecydować, czy zachowuje prawo korzystania z utworu wyłącznie dla siebie, czy też chce umożliwić innym osobom jego eksploatację. Twórca może to uczynić na dwa sposoby: 1) przenieść prawa na inny podmiot lub 2) udzielić licencji.

W pierwszym przypadku twórca pozbywa się („sprzedaje”) części swoich praw. Sprowadza się to do tego, że w pewnym zakresie twórca już nie będzie mógł korzystać z utworu, a taką możliwość będzie miał inny podmiot (inna osoba). W drugim natomiast twórca zachowuje prawa dla siebie, ale jednocześnie zezwala innej osobie na korzystanie z utworu w określony sposób. Przy czym licencja może być udzielona jednemu podmiotowi (licencja wyłączna), jak i wielu podmiotom, a nawet nieograniczonej ich liczbie (licencja niewyłączna). W obu przypadkach wymagane jest zawarcie umowy. Co więcej, umowa przenosząca prawa autorskie i umowa licencyjna wyłączna muszą być, dla swej ważności zawarte na piśmie

W tym kontekście ważne jest ustalenie sposobu korzystania z utworu, czyli określenie tzw. pól eksploatacji. Takim polem eksploatacji jest przykładowo: zwielokrotnienie utworu dowolną, dostępną techniką (drukarska, cyfrowa), wystawienie, wyświetlenie, wytworzenie egzemplarzy utworu (nośników materialnych, np. książki), wprowadzenie utworu do pamięci komputera czy do Internetu. Zarówno w sytuacji, gdy zawieramy umowę o przeniesienie praw majątkowych jak i umowę licencyjną muszą być określone, wskazane w umowie pola eksploatacji. Innymi słowy należy ustalić w umowie w jakim zakresie inny podmiot będzie mógł eksploatować utwór a jakie ewentualnie sposoby eksploatacji twórca zachowuje dla siebie. Zasadą w zakresie umów zawieranych z twórcą jest także to, że umowa nie może dotyczyć utworów przyszłych, czyli takich, które jeszcze nie powstały. Możliwe jest ustalenie z twórcą, że stworzy dany utwór co do którego udzieli licencji lub przeniesie w przyszłości (po jego ukończeniu) prawa majątkowe. W tej jednak sytuacji utwór jest w pewien sposób zarysowany a twórca zobowiązuje się do jego stworzenia.

Istotnym składnikiem autorskich praw majątkowych jest prawo do wynagrodzenia za korzystanie z utworu. Zawierając umowę o korzystanie z utworu twórca zwykle oczekuje zapłaty wynagrodzenia. Ustawa co prawda przewiduje, że twórcy należy się odrębne wynagrodzenie za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji jednak w praktyce przewiduje się jedno sumaryczne (całościowe) wynagrodzenie za wszystkie przewidziane w umowie pola eksploatacji. Zwykle nie jest też wyodrębniane wynagrodzenie za stworzenie utworu i przeniesienie praw (udzielenie licencji). Wysokość wynagrodzenia powinna być tak ustalona, aby uwzględnione zostały następujące parametry:

• wynagrodzenie powinno być godziwe,
• odpowiednie do zakresu udzielonego prawa,  
• charakteru i zakresu korzystania oraz  
• korzyści wynikających z korzystania z utworu.

Oznacza to, że w im większym zakresie twórca zezwoli innemu podmiotowi na korzystanie z utworu i im większe są spodziewane korzyści z jego eksploatacji, tym wysokość wynagrodzenia powinna być odpowiednio wysoka.

Ważne: umowa o przeniesienie autorskich praw majątkowych nie jest tym samym, co przeniesienie własności egzemplarza utworu i odwrotnie. Nabycie zatem egzemplarza utworu (zakup książki, obrazu, rzeźby) nie oznacza, że doszło jednocześnie do nabycia autorskich praw majątkowych. Taki skutek może wynikać z wyraźnego postanowienia umowy, jednak najczęściej w praktyce skutek taki nie zachodzi.

Jak rozumiemy pojęcie twórcy i podmiotu praw autorskich zostanie wyjaśnione w kolejnym materiale.