Przedmiot ochrony w prawie autorskim - część 2

Z pierwszej części opracowania dotyczącego przedmiotu ochrony wiemy, że niemal wszystkie rezultaty pracy intelektualnej człowieka podlegają ochronie przy założeniu, że spełniają wymogi, jakie stawia im ustawa. Przypomnijmy, że chodzi o to, aby był to wynik działalności twórczej o indywidualnym charakterze (art. 1).

Jednocześnie w ustawie przewidziane są dwa przepisy, które wyłączają spod ochrony autorskoprawnej pewne kategorie wytworów (art. 1 ust. 2¹ oraz art. 4). Innymi słowy są takie wytwory intelektualne człowieka, które nie będą objęte ochroną.

W pierwszym przypadku należą do nich:

• odkrycia: 
• idee, 
• procedury, 
• metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. (art. 1 ust. 2¹).

Jeśli chodzi o odkrycia, to jako takie nie podlegają one ochronie, gdyż przyjmuje się, że to czego dotyczą istnieje niezależnie od człowieka i nie może być z uwagi na dobro rozwoju naukowego, cywilizacyjnego monopolizowane. Natomiast już sposób zaprezentowania danego odkrycia może takiej ochronie podlegać (opis/omówienie/wyjaśnienie, forma graficzna przedstawienia), o ile nie jest typowy, standardowy w danej dziedzinie. W przypadku odkrycia naukowego należy pamiętać o wskazywaniu jego autorstwa.

Ważnym wyłączeniem jest pozbawienie ochrony autorskoprawnej idei. Idee jak i pomysły same w sobie co do zasady nie korzystają z ochrony natomiast (podobnie jak przy odkryciach) sposób ich urzeczywistnienia/realizacji w konkretnym przypadku może być chroniony. Jako przykład można wskazać „pomysł na”: film, grę komputerową, powieść. Zwykle taki pomysł charakteryzuje się ogólnym zarysem, jest to swego rodzaju wizja, dlatego dopiero jej skonkretyzowanie może przybrać formę, która będzie podlegała ochronie. W tym miejscu warto przypomnieć, że na gruncie prawa autorskiego ochronie podlega forma wyrażenia a nie sama treść. Dlatego przykładowo motywy powieści takie jak historyczne, wojenne, walka dobra ze złem,), gier komputerowych, filmu mogą być wykorzystywane, ale nie jego uszczegółowienie i forma prezentacji.

W tej kategorii wyłączeń chodzi o to, że wymienione rodzaje wytworów w ogóle nie są zdatne do objęcia ochroną w ramach prawa autorskiego. 
Drugi przepis, tj. art. 4   przewiduje, że „nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego:

1. akty normatywne i ich urzędowe projekty,
2. urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole, 
3. opublikowane opisy patentowe i ochronne, 
4. proste informacje prasowe.

Uzasadnieniem dla tego wyłączenia jest funkcja jaką pełnią wymienione wytwory. Niewątpliwie niejednokrotnie mogłyby one spełniać warunki jakie ustawa stawia utworom, i w związku z tym podlegać ochronie. Z uwagi jednak na swoją specyfikę i przeznaczenie (względy interesu publicznego) są one dostępne w ramach domeny publicznej (mogą być dość swobodnie wykorzystywane). Oznacza to, że twórcom wymienionych wytworów nie przysługują ani autorskie prawa osobiste ani majątkowe. 

Akty normatywne i ich urzędowe projekty nie są chronione na gruncie prawa autorskiego z uwagi na to, że w tego typu materiałach nie ma miejsca na działalność twórczą, gdyż akty prawne (ustawy, rozporządzenia) tworzone są przy użyciu hermetycznego języka i wedle określonych zasad legislacji. Ponadto po ich zatwierdzeniu przez Prezydenta obowiązują wszystkich obywateli, dlatego niezbędne jest, aby każdy miał do nich swobodny dostęp, mógł się z nimi zaznajomić i dowolnie wykorzystywać/eksploatować. 

Podobnie, jeśli chodzi o urzędowe projekty aktów normatywnych. Chodzi tutaj przykładowo o projekty rządowe, przygotowane przez posłów, Senat, Prezydenta czy poszczególne ministerstwa, przedstawicieli organów samorządowych. Wyłączenie to dotyczy nie tylko polskich aktów prawnych ale także międzynarodowych, pochodzących z innych krajów czy też unijnych.

Inaczej jest natomiast z projektami przygotowanymi przykładowo z inicjatywy obywateli lub różnych organizacji pozarządowych, stowarzyszeń. Te nie mają charakteru urzędowego (nie pochodzą od urzędu), dlatego nie podlegają automatycznie wyłączeniu spod ochrony autorskoprawnej,  W niektórych przypadkach nie jest jednak  wykluczone, że będą podlegać takiej ochronie. Może się tak stać, gdy tego rodzaju projekty będą przejawem indywidualnej twórczości, a więc będą wyróżniać się spośród innych tego rodzaju dzieł.

Z kolei urzędowe dokumenty i materiały, to takie, które pochodzą od urzędu, wiążą się z określoną sprawą urzędową. Do tego typu dokumentów nie mają zastosowania przepisy prawa autorskiego z uwagi na to, że mają one z góry określoną przepisami formułę, zawierają typowe, niejednokrotnie zwięzłe sformułowania, skonstruowane są wedle standardowego schematu a zatem nie ma tu miejsca na działalność twórczą. Ponadto tego rodzaju dokumenty wykorzystywane są w różnych sytuacjach życiowych. Dlatego osoba, która nimi dysponuje musi mieć zapewnioną swobodę w ich eksploatacji (tj. wielokrotnego zwielokrotniania, dołączania do innych dokumentów, przesyłania innym podmiotom, przedstawiania w instytucjach, urzędach). Do tej grupy zaliczyć można przykładowo świadectwo maturalne, dyplom ukończenia studiów/kursów, decyzje administracyjne, akt urodzenia/zgonu, orzeczenia sądów.

Znaki i symbole to z kolei graficzne oznaczenia, które również są powszechnie wykorzystywane jak np. znaki drogowe, banknoty obiegowe, znaki akcyzy, znaczki pocztowe, znaki opłaty skarbowej, pieczęcie urzędowe, znaki jakości, bezpieczeństwa itp. 

Przewidziane w pkt 3) wyłączenie dotyczące opisów patentowych i ochronnych wiąże się z problematyką drugiego obszaru własności intelektualnej jakim jest własność przemysłowa. W ramach tej dziedziny chronione są takie wytwory jak wynalazki, wzory użytkowe, przemysłowe, znaki towarowe, oznaczenia pochodzenia towarów oraz topografie układów scalonych. Wytwory te, jeśli spełniają określone dla każdego z osobna cechy, które wskazane są w ustawie prawo własności przemysłowej mogą podlegać ochronie. Wytwory te chronione są w tzw. systemie ochrony formalnej. W tym przypadku ochrona nie jest przyznawana automatycznie, z mocy prawa jak ma to miejsce w przypadku utworów, lecz dopiero po przejściu odpowiedniej procedury przed Urzędem Patentowym. Dlatego osoba, która stworzyła np. wynalazek albo wymyśliła znak towarowy i chce, aby podlegał on ochronie musi podjąć dodatkowe działania takie jak złożenie wniosku (np. zgłoszenie wynalazku) do Urzędu Patentowego RP, wniesienie opłat i dołączenie opisu patentowego. Ten ostatni charakteryzuje/opisuje określony wynalazek, który pozwala ocenić rodzaj wynalazku i przedmiot rozwiązania. Informacje te są dostępne dla wszystkich w rejestrach prowadzonych przez UP RP. Jakkolwiek opisy takie są dość szczegółowe, zawierają opis wynalazku, zastrzeżenia patentowe, często rysunki i jako takie spełniają cechy utworu, to z uwagi na publiczny charakter rejestrów wyłączone są spod ochrony, tak aby każdy mógł się z nimi zapoznać (chodzi tu o zasadę powszechnej znajomości przedmiotów ochrony, która jest charakterystyczna dla prawa własności przemysłowej). To samo dotyczy opisów ochronnych, które z kolei charakteryzują wzory użytkowe.

Co ważne, nie można wychodzić z założenia, że wykorzystywanie wymienionych powyżej wytworów (wymienionych w art. 4) jest w pełni swobodne. W konkretnej sytuacji może bowiem się zdarzyć, że swoboda eksploatacji tych wytworów będzie ograniczona przez przepisy innych ustaw jak np. dotyczących ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa, zasad konkurencji czy dóbr osobistych.

Inaczej nieco należy ocenić „proste informacje prasowe”. W tym przypadku chodzi o takie informacje, które są krótkie, zwięzłe, syntetyczne, wyrażone prostymi środkami a zatem pozbawione rozbudowanego komentarza do określonego wydarzenia. Innymi słowy do tej kategorii należą bieżące wiadomości jak np. wyniki sportowe, prognoza pogody, kursy walut, notowania giełdowe, kroniki wypadków. W tym przypadku „prasę” należy rozumieć szeroko a zatem nie tylko jako drukowane czasopisma, dzienniki ale także ich wersje elektroniczne a nawet przekazy radiowe i telewizyjne . Celem tego wyłączenia jest umożliwienie szybkiego obiegu informacji, dotarcie do odbiorców – słuchaczy, widzów, czytelników a także innych agencji informacyjnych.

Przedmioty praw pokrewnych

Poza utworami, w ramach prawa autorskiego chronione są przedmioty praw pokrewnych, do których chronologicznie, wedle usytuowania w ustawie zaliczamy: 

• artystyczne wykonania (art. 85), 
• fonogramy i wideogramy (art. 94 ust. 1, 2), 
• nadania (art. 97), 
• pierwsze wydania (art. 99¹), 
• wydania naukowe i krytyczne (art. 99²) oraz 
• publikacje prasowe (art. 99⁷). 

W przeciwieństwie do wskazanego w ustawie otwartego katalogu utworów, lista przedmiotów praw pokrewnych jest zamknięta. Jak wskazano w pierwszej części opracowania, wytwory te są chronione nie dlatego, że stanowią przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, lecz z powodu poczynionych przez określony podmiot nakładów finansowych i organizacyjnych (inwestycję) w celu ich stworzenia. Szczególnym przypadkiem są artystyczne wykonania.

Wytwory te są chronione, w systemie ochrony nieformalnej, czyli tak jak utwory bez konieczności dopełnienia jakichkolwiek formalności. Przede wszystkim są to prawa majątkowe, których czas ochrony jest zróżnicowany, o czym będzie bliżej mowa w kolejnych częściach opracowania.

Artystyczne wykonania dotyczą wykonania utworu lub dzieła sztuki ludowej. Należą do nich:
działania aktorów, recytatorów, dyrygentów, instrumentalistów, wokalistów, tancerzy, mimów i innych osób, które w sposób twórczy przyczyniły się do powstania wykonania (np. reżyser). Z grupy uprawnionych podmiotów wyłączone są osoby, których udział przy tworzeniu danego wykonania jest istotny/niezbędny jednak ma charakter jedynie techniczny/organizacyjny. Zatem nie stanowią artystycznego wykonania działania montażystów, sportowców, modelek. Warto zauważyć, że nie każdy rodzaj utworu „nadaje się” do jego wykonania w ogóle, a tym bardziej wykonania artystycznego (np. utwór architektoniczny, fotograficzny, plastyczny). W ramach ostatniej nowelizacji ustawy ustawodawca poszerzył rodzaje utworów, które mogą być przedmiotem artystycznego wykonania o utwory publicystyczne i naukowe (art. 86¹).

Fonogram to, zgodnie z definicją ustawową jest to pierwsze utrwalenie warstwy dźwiękowej wykonania utworu lub innych zjawisk akustycznych, takich jak odgłosy przyrody czy innych dźwięków. Wideogram zaś to pierwsze utrwalenie sekwencji ruchomych obrazów; może to być zatem rejestracja materiału wizualnego lub audiowizualnego.

W przypadku nadań chodzi o nadawanie programów przez stacje radiowe i telewizyjne, inaczej nadawców. Szczegółowo działalność tych podmiotów  reguluje ustawa o radiofonii i telewizji. Przepisy prawa autorskiego przyznają tym podmiotom określone prawa wyłączne z uwagi na poniesione wydatki związane z tworzeniem i udostępnianiem programów. Programem natomiast jest uporządkowany zestaw audycji i innych przekazów, który może podlegać ochronie autorskoprawnej. Mogą być to treści tworzone przez samego nadawcę jak i pozyskane w drodze umowy od innych podmiotów. Nadawaniem jest natomiast rozpowszechnianie drogą emisji radiowej lub telewizyjnej w sposób bezprzewodowy lub przewodowy. Chronione są również nadania internetowe. 

Nietypowym przedmiotem ochrony są pierwsze wydania oraz wydania naukowe i krytyczne. W ramach tych pierwszych chronione są dwa rodzaje przedmiotów. Są to: 

1. utwory, których czas ochrony wygasł i ich egzemplarze nie były jeszcze publicznie udostępniane, 
2. utwory oraz inne materiały, które nigdy nie były objęte ochroną prawa autorskiego, z uwagi na to, że powstały w okresie kiedy nie obowiązywały regulacje autorskoprawne lub nie spełniały one przesłanek utworu. Innymi słowy należą  one do domeny publicznej. 

W tym przypadku chodzi o wąski zakres utworów. Będą to przede wszystkim: utwory słowne, słowne opatrzone rysunkami, zdjęciami, utwory fotograficzne, zapisy nutowe, audialne i audiowizualne.

Istotnym warunkiem przyznania ochrony jest to, aby dany wytwór utrwalony na egzemplarzach nie był uprzednio publicznie udostępniony. Sytuacje takie często mają miejsce w przypadku starodruków odnalezionych w miejscach zapomnianych, przypadkowo przy okazji prac remontowych czy porządkowych, w archiwach. Jako przykład można wskazać nieznany do października 2024r. walc Fryderyka Chopina, wiersz Józefa Czechowicza Mówisz mi moje dzieje, czy też dzieło W. Szekspira History of Cardenio. 

Jeżeli chodzi z kolei o materiały, które nie spełniają cech utworu mogą to być  przykładowo  przepisy kulinarne, recepty, schematy postępowania. We wskazanych okolicznościach odnalezienia takich wytworów, podmiot, który jako pierwszy wyda takie utwory i materiały musi poczynić wiele czynności/działań, które pozwolą udostępnić je w należytej formie. Również przygotowanie edycji krytycznych czy naukowych utworów, których czas ochrony wygasł wymaga podjęcia znacznych nakładów finansowych i jest czasochłonne. Działania poczynione w celu przygotowania wydania naukowego zmierzają zwykłe do nadania dziełu takiej postaci, która będzie bardziej przejrzysta, pozbawiona miejsc nieczytelnych/niejasnych. Czynności takie polegają niejednokrotnie na zrekonstruowanie utworu pierwotnego. 

Co ważne samo wydanie naukowe lub krytyczne jako takie nie jest objęte ochroną autorskoprawną, mimo że w swej treści może zawierać elementy (np. komentarz), które mogą zasługiwać na taką ochronę. Przykładem tego rodzaju wydań jest publikacja: Stanisław Przybyszewski, Dzieła literackie, Edycja krytyczna, tom I pod redakcją naukową G. Matuszek – Stec (2022).

Prawo do publikacji prasowych jest nowym prawem pokrewnym wprowadzonym do ustawy w drodze spóźnionej implementacji dyrektywy UE o prawie autorskim i prawach pokrewnych na jednolitym rynku cyfrowym (2019/790.) Służy ono ochronie tego rodzaju publikacji, udostępnianych masowo przez platformy internetowe, w tym wyszukiwarki poprzez odsyłanie do „gotowych” tekstów innych wydawców lub wykorzystywania ich fragmentów bez ponoszenia większych własnych kosztów i wysiłku. W tym przypadku chodzi o ochronę interesów wydawców i autorów publikacji, którzy ponieśli określone nakłady w celu ich przygotowania i rozpowszechnienia. Wedle dodanego przepisu art. 997 publikacją prasową jest zbiór utworów lub przedmiotów praw pokrewnych złożony głównie z utworów słownych o charakterze dziennikarskim, stanowiący odrębną całość w ramach periodycznej lub regularnie aktualizowanej pod jednym tytułem publikacji, takiej jak dziennik, czasopismo, serwis agencji prasowej lub internetowy serwis informacyjny, rozpowszechniany w celach informacyjnych w dowolnej formie i w dowolny sposób w ramach działalności gospodarczej lub statutowej i na odpowiedzialność podmiotu, który sprawuje nad nim faktyczną i prawną kontrolę. Spod pojęcia publikacji prasowej wyłączone zostały publikacje periodyczne rozpowszechniane do celów naukowych i akademickich.

Zakres podmiotowy oraz treść praw autorskich i pokrewnych będą przedmiotem dalszych opracowań.