Przedmiot ochrony w prawie autorskim - część 1
Na gruncie prawa autorskiego, a dokładniej ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych chronione są wytwory pracy intelektualnej (umysłowej) człowieka. Ustawa nazywa je utworami. Dodatkowo chronione są tzw. przedmioty praw pokrewnych, które nie są wytworami intelektualnymi a chronione są z uwagi na poczynione przez człowieka lub określony podmiot (np. wydawcę, producenta fonogramu lub wideogramu, nadawcę) nakłady organizacyjne i/lub finansowe. Szczególnym przedmiotem praw pokrewnych są artystyczne wykonania, którym najbliżej jest, z uwagi na ich charakter do utworów.
Kluczowym pojęciem na gruncie prawa autorskiego jest „utworu”. Dzieje się tak, gdyż istnienie „utworu” implikuje istnienie kolejnych kwestii takich jak: podmiot praw autorskich (twórca), rodzaje praw autorskich, dozwolone formy korzystania z utworu i inne.
Określenie „utworu” w rozumieniu prawa autorskiego nie jest równoznaczne z określeniem „dzieła sztuki” czy w ogóle „dzieło”, chociaż czasami można te terminy stosować zamiennie. W przypadku, gdy wymyślimy np. tekst słowny nawet krótki (hasło, slogan) czy narysujemy jakiś rysunek, to nie zawsze będzie on z całą pewnością podlegał ochronie. Dzieje się tak dlatego, że musi on spełniać cztery przesłanki/warunki, które wymienione zostały w ustawie (art. 1). Podstawowym wymogiem jest to aby dany wytwór był stworzony/wymyślony przez człowieka (1) i ustalony w jakiejkolwiek postaci (2). Ponadto musi on być przejawem działalności twórczej (3), a do tego wykazywać indywidualny charakter (4). Wymienione przesłanki, jakkolwiek nie wydają się na pierwszy rzut oka skomplikowane, to wymagają wyjaśnienia.
Twórcą (autorem) może być tylko człowiek. Nie jest nim zatem zwierzę, czy zjawiska przyrody (płatki śniegu, muszle, fikuśne konary drzew, różnego rodzaju kamienie); natomiast przetworzone przez człowieka mogą już być utworem, np. fotografia, wyroby artystyczne. Mimo że niektóre zwierzęta wykazują umiejętności „tworzenia” (malowanie obrazów trąbą przez słonie, pyskiem przez psy czy nawet przez małpę jak słynny „Picasso świata małp”, Congo), to ich wytwory nie będą chronione na gruncie prawa autorskiego, jakkolwiek sprzedawane są za kilka czy kilkanaście tysięcy dolarów.
Z kolei „ustalenie” oznacza, że utwór musi być zakomunikowany innym osobom. Wystarczy nawet aby mogła potencjalnie zapoznać się z nim inna osoba. Może on zatem, w zależności od rodzaju utworu zostać zaśpiewany, wypowiedziany/wygłoszony, zagrany. Chodzi zatem o to aby został „uzewnętrzniony”, innymi słowy nie pozostawał jedynie zamknięty w umyśle twórcy. Ponadto „ustalenie” należy odróżnić od „utrwalenia”, czyli „przeniesienia” utworu na nośnik materialny jakim może być kartka papieru, płótno, drewno, dawniej kaseta, płyta, dyskietka, DVD, CD, pendrive. Dwie ostatnie przesłanki stwarzają najwięcej trudności.
Pierwsza z nich, „przejaw działalności twórczej” oznacza, że dany wytwór musi różnić się od takich, które już zostały stworzone przez inną osobę. Nie może stanowić powtórzenia tego co już istnieje. Mimo że ustawa nie przewiduje takiej przesłanki jak „nowość”, to jest ona w praktyce wykorzystywana przy dokonywaniu oceny czy dany wytwór zasługuje na ochronę. Przesłanka ta oceniana jest z punktu widzenia twórcy (przesłanka subiektywnej nowości).
O twórczym charakterze będziemy mówić też wtedy, gdy twórca wykorzysta do stworzenia utworu elementy, które są powszechnienie znane, ich czas ochrony wygasł, są banalne ale uczynił to w nietypowy, wyróżniający się sposób. Jako przykład można podać wizerunek słońca, który narysowany w typowy sposób (okrąg lub koło otoczone promieniami w kolorze żółtym) nie będzie podlegał ochronie, natomiast przedstawiony w bardziej fikuśny, wyrafinowany sposób ochronie tej może podlegać.
Znamienne jest to, że twórca może być przekonany, że stworzył nowy utwór natomiast w przypadku wątpliwości czy w danym przypadku mamy do czynienia z utworem w rozumieniu prawa autorskiego ocena dokonywana jest czy to przez sąd, czy przez biegłego.
Z kolei „indywidualny charakter” należy rozumieć w ten sposób, że utwór powinien różnić się od podobnych tego samego gatunku. Innymi słowy, należy ocenić czy jest prawdopodobne, że taki sam utwór stworzyła wcześniej inna osoba. Podobnej oceny dokonujemy pro futuro. Oceniamy, czy twórca miał możliwość wyboru przy tworzeniu utworu, czy też margines swobody twórczej był niewielki czy wręcz żaden (test swobody twórczej).
W ten sposób udzielamy odpowiedzi, czy jest możliwe aby określony wytwór stworzyła w przyszłości inna osoba, a zatem czy jest on typowy, standardowy/rutynowy w danej dziedzinie
W tym kontekście należy mieć na uwadze, że wymóg indywidualności inaczej będziemy oceniali w przypadku np. utworu literackiego/słownego, inaczej w przypadku utworu muzycznego, plastycznego czy architektonicznego. Innymi słowy owa indywidualność może przejawiać się w różnych elementach utworu w zależności od jego rodzaju; każdy rodzaj utworu ma swoją specyfikę.
Bywa i tak, że ostateczna postać utworu zdeterminowana jest przez określone okoliczności (np. przeznaczenie utworu, jego „temat”) wówczas trudno dopatrywać się przejawu twórczego. Przykładem może być prosty kalendarz, który poza podziałem na miesiące, tygodnie i dni, dodaniem imion jubilatów przypadających w określonym dniu roku, nie zawiera dodatkach informacji, czy też układ tego podziału jest standardowy (np. na jednej stronie wydzielony jest cały tydzień). W takim przypadku należy liczyć się z odmową przyznania ochrony.
Warto jednak mieć na uwadze, że nawet minimalny poziom indywidualności może przesądzić o przyznaniu ochrony. Jeśli taki kalendarz opatrzymy np. dodatkowym tekstem typu „złote myśli” na każdy dzień, przysłowia czy też dodatkowymi zdjęciami wówczas w takim wytworze możemy dopatrywać się przejawu indywidualności. Taki bowiem kalendarz w pewnym zakresie będzie się różnił od innych dostępnych na rynku. W utworach chroniona jest zatem forma a nie sama treść. Dlatego nie można też abstrakcyjnie powiedzieć, trzymając się wybranego przykładu, że wszystkie kalendarze podlegają ochronie.
Reasumując utwór przejawia indywidualny charakter, jeśli jako pewna całość sprawia wrażenie innego niż dotychczasowy dorobek w danej dziedzinie.
Z uwagi na to, że przepisy ustawy nie wyznaczają konkretnego poziomu/natężenia indywidualnego charakteru (jak bardzo dany wytwór ma się różnić od innych) przyjmuje się, że nawet niewielki przejaw owej indywidualności może przesądzić o przyznaniu ochrony. Ochronie tej mogą zatem podlegać przykładowo wizytówki, programy teatralne, programy konferencji, bilety, ulotki reklamowe, znicz.
Zgodnie z przepisami, poza przesłankami, które zostały omówione powyżej, a których zaistnienie jest konieczne dla objęcia danego wytworu ochroną, ustawa przewiduje również, że dla przyznania ochrony nie ma znaczenia wartość utworu, jego przeznaczenie ani sposób wyrażenia. Dla przyjęcia ochrony nie jest zatem decydujące czy utwór wnosi coś istotnego (dodatkową wartość) do dotychczasowego dorobku kulturalnego, artystycznego, jaka jest jego wartość poznawcza czy też wartość ekonomiczna (np. cena/wysokość wynagrodzenia za przeniesienie praw, czy wartość materialnego nośnika, który stanowi ucieleśnienie utworu, np. rzeźba z kosztownego kamienia). Nie jest też istotne w jakim celu został stworzony dany wytwór, tzn. czy ma on służyć celom praktycznym, hobbystycznym, naukowym, zawodowy.
Ostatni element, czyli sposób wyrażenia dotyczy środków wyrazu, za pomocą których twórca zaprezentował treść utworu, innymi słowy jakich środków uży do jego zaprezentowaniu. Jakie to będą środki, zależeć też będzie od rodzaju utworu (np. słowa, muzyka, forma plastyczna).
W polskim systemie prawnym (w tym m.in. unijnym) obowiązuje zasada, że ochrona autorskoprawna ma charakter nieformalny. Oznacza to, że twórca nie musi podejmować żadnych dodatkowych działań aby jego wytwór korzystał z takiej ochrony. Nie funkcjonuje zatem w tym systemie żaden urząd czy inna instytucja, która przyznawałaby taką ochronę np. w formie decyzji czy postanowienia (inaczej amerykański Copyright Office), nie ma też koniczności składania jakiegokolwiek wniosku (podania) czy też uiszczenia opłat. W związku z tym nie funkcjonuje żaden rejestr twórców czy też utworów (inne zadania wykonują organizacje zbiorowego zarządzania).
W praktyce istotne jest także to, że o przyznaniu ochrony nie decyduje nakład pracy, ilość poświęconego czasu na stworzenie utworu, czy wymagał on znacznego wysiłku, czy też jego stworzenie nie przysporzyło nam żadnych trudności. Ponadto, co ważne aby utwór podlegał ochronie nie musi być dokończony. Tak więc ochronie mogą też podlegać wersje wstępne utworu (brudnopisy), projekty o ile wykazują cechy wymagane przez ustawę.
Rodzaje utworów mogą być rozmaite. Przykłady tradycyjnych utworów wymienia ustawa (art. 1 ust. 2). Należą do nich utwory wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi. W tej kategorii mieszczą się takie jak utwory literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe (aplikacje na smartfony|). Ponadto do utworów, które mogą podlegać ochronie zaliczone zostały utwory plastyczne, fotograficzne, wzornictwa przemysłowego, architektoniczne i architektoniczno – urbanistyczne, muzyczne, słowno – muzyczne, sceniczne, sceniczno – muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne, a także audiowizualne. Poza tymi przykładami (katalog otwarty) za utwór mogą być uznane inne wytwory, jeśli tylko zostały ustalone i choćby w minimalnym zakresie wykazują cechy wymagane przez ustawę. Wymienić tu można choćby, takie jak: podręczniki, wypisy, katalogi, albumy, listy, kompozycje kwiatów (ale nie zwykła wiązanka), blogi internetowe, gry komputerowe, tatuaż, graffiti, plakaty, bazy danych, postać fikcyjna, trasa maratonu i wiele innych.
Powyższe wyliczenie może sprawiać wrażenie, że ochronie podlega niemal wszystko co człowiek stworzy. Tak jednak nie jest. Więcej na ten temat przeczytasz w części 2.
