2. Jak paradygmaty kształtują nasze badania? Krótki przewodnik po paradygmatach i strategiach badawczych

Badania naukowe realizowane są z uwagi na różnorodne potrzeby praktyczne, ciekawość naukową, a niekiedy i względy komercyjne. Ich wyniki stają się podstawą tworzenia nowej wiedzy, spektakularnych odkryć i rozwoju innowacji. Dzięki nim lepiej rozumiemy świat oraz zmiany jakie w nim zachodzą. Zgodzimy się także z tym, że dostęp do rzetelnych informacji zmniejsza niepewność i ułatwia podejmowanie indywidualnych i instytucjonalnych decyzji. 

Jeśli jednak chcemy polegać na wynikach badań naukowych, badacze i badaczki muszą zadbać o systematyczny i naukowy sposób dochodzenia do tej wiedzy. Tylko rzetelne zaprojektowanie badań pozwoli na bezstronne poszukiwanie odpowiedzi na stawiane pytania i doprowadzi do rozwiązania problemu. W tym artykule dowiesz się czym są paradygmaty oraz jakie jest ich znaczenie dla procesu badawczego w naukach społecznych. 

Pierwsze kroki w projekcie badawczym 

Na wybór strategii badawczej i metod jakie wykorzystamy do przeprowadzenia badań społecznych wpływa przyjęty przez nas paradygmat. Paradygmaty badawcze odgrywają kluczową rolę, ponieważ kształtują poglądy badaczy na temat rzeczywistości i natury badań. Wpływają na każdy aspekt projektu badawczego - od jego koncepcji po wdrożenie po interpretację wyników i przygotowanie raportu. Rys. 1 prezentuje relacje między paradygmatami (przyjętym światopoglądem), strategiami oraz metodami badawczymi w strukturze projektu badawczego. 

Wybór paradygmatu pomoże nam znaleźć odpowiedź na pytania czy podejście pozytywistyczne wykorzystujące metody indukcji, dedukcji i/lub hipotetyczno-dedukcyjne będzie odpowiednie dla moich badań (strategia ilościowa)? Czy badania powinny być bardziej dostosowane do podejścia interpretatywnego (strategia jakościowa)? A może najbardziej produktywna byłaby kombinacja tych dwóch podejść (strategia mieszana)? Podjęcie tych decyzji wpłynie na sposób, w jaki sformułujemy problem badawczy i metody, za pomocą których będziemy szukać odpowiedzi w jego rozwiązaniu. 

Musimy się nad tym zastanowić, gdyż na świat możemy patrzeć z całkowicie odmiennych perspektyw. Możemy przyjąć, że wszystko jest kwestią przypadku, ale i uznać, że każdy los jest z góry przesądzony. Inną sprawą pozostaje, czy wszystko w naszej rzeczywistości przypomina nam idealnie funkcjonującą maszynę, czy raczej uważamy, że wszystko jest zmienne i zależne od tego, w jaki sposób ludzie postępują wedle własnej, wolnej, woli? 

W istocie, udzielanie odpowiedzi na tego rodzaju pytania staje się czymś więcej niż tylko filozoficznymi dywagacjami. To, w jaki sposób widzimy rzeczywistość, jak interpretujemy zjawiska społeczne, oraz o czym myślimy, kształtują nasze podejście do nauki. To właśnie te podstawowe założenia i sposoby myślenia możemy nazywać paradygmatami. 

Paradygmaty przypominają metaforyczne okulary, przez które możemy spoglądać na świat. Każdy z nich pozwala nam widzieć, interpretować i pojmować otaczającą nas rzeczywistość w określony sposób. Wyobraź sobie, że widzisz przed sobą niezwykle piękny, ale i rozbudowany, krajobraz, a w nim góry, rzeki, lasy oraz miasta. Gdy spojrzysz przez jedne okulary, dostrzeżesz majestat gór. Jeśli jednak zmienisz soczewki to nagle zwrócisz uwagę na to, jak płyną rzeki. Z kolei przy kolejnej zmianie ukażą Ci się tętniące życiem miasta. Krajobraz pozostanie niezmienny, lecz Ty będziesz w każdej sytuacji widział/a i opisywała świat w odmienny sposób. W ten sam sposób paradygmaty pozwalają nam zobaczyć i zrozumieć różne interesujące nas zjawiska społeczne. Pomagają nam kształtować nasze pytania badawcze, wpływają na metody, jakie wybieramy do badań oraz wspierają analizy i interpretacje wyników, jakich dokonujemy.  

Pomijanie rozważań dotyczących paradygmatów badawczych może zakończyć się uzyskaniem stronniczych i zafałszowanych wyników badań. Dlatego zachęcamy do krytycznej autorefleksji nad wyborem właściwego paradygmatu, dzięki czemu nasze badania zyskają na rzetelności i wiarygodności. Literatura naukowa proponuje wiele, różnorodnych paradygmatów, które upraszczają naukowy świat.  W naukach społecznych najczęściej przyjmuje się podział na cztery światopoglądy według G. Burrella i G. Morgana (Sułkowski, 2015) zob. Rys. 2. Warto wspomnieć, że paradygmaty te są wyróżniane na podstawie dwóch kryteriów: orientacji społecznej (regulacja versus zmiana) oraz założeń dotyczących poznania (obiektywne versus subiektywne). 

Cechy charakterystyczne wybranych paradygmatów 

Spróbujmy teraz przekuć teorię w praktykę. Na jeden problem badawczy spójrzmy z perspektywy tych czterech, odmiennych, paradygmatów. Przyjmijmy, że naszym zagadnieniem będzie zagadnienie, „Jak technologia wpływa na komunikację międzyludzką w miejscu pracy?”. 

Jeśli spojrzymy z perspektywy paradygmatu funkcjonalistycznego, będziemy koncentrowali się na obiektywnych zjawiskach, jakie zachodzą w komunikacji międzyludzkiej. Przyjrzymy się temu, jak technologie takie jak np. e-maile, komunikatory społecznościowe, czaty organizacyjne i narzędzia do organizacji wideokonferencji oddziałują na poziom komunikacji oraz produktywność pracowników. Będziemy hipotetycznie również mogli przyjąć, że istnieje zależność np. pomiędzy czasem udzielania odpowiedzi na wiadomości, liczbą popełnianych błędów komunikacyjnych, a efektywnością pracowników.  

Z perspektywy paradygmatu interpretatywnego skupimy się na subiektywnych doświadczeniach i znaczeniach, jakie pracownicy przypisują komunikacji, która odbywa się przy użyciu technologii. Będziemy przyglądali się temu, jak ludzie mówią, jakie emocje im towarzyszą i jakie są ich odczucia. Naszym celem stanie się opisanie rzeczywistości organizacyjnej przy jednoczesnym zrozumieniu języka, jakim posługują się osoby badane. Będziemy przy tym pamiętali, że nie zawsze możliwe jest znalezienie ciągu przyczynowo-skutkowego, a rzeczywistość rządzi się swoimi własnymi, czasem pozornie z początku niezrozumiałymi, prawami. 

Przyjmując perspektywę paradygmatu radykalno-humanistycznego, przeprowadzimy krytyczną analizę tego, w jaki sposób wykorzystanie technologii w procesach komunikacyjnych może ograniczać lub oddziaływać na osoby pracujące. Naszym celem będzie dostrzeżenie tego, czy istnieje zależność pomiędzy technologiami a poczuciem autonomii, tożsamości, a nawet zdrowiem psychicznym. Poprzez wykorzystanie tego paradygmatu, spróbujemy poznać narracje osób pracujących, by dowiedzieć się, jakie jest ich zdanie na temat m.in.: nadzoru elektronicznego, stresu i wypalenia zawodowego, czy poziomu satysfakcji z pracy.  

Natomiast z perspektywy paradygmatu radykalno-strukturalistycznego będziemy analizować, jaka istnieje zależność pomiędzy wykorzystaniem technologii a prowadzeniem nadzoru nad pracownikami oraz kształtowaniem się struktur władzy w pracy. Będziemy starali się zdemaskować ukryte mechanizmy dominacji i znaleźć przyczynę pojawiających się ewentualnie nierówności społecznych. Przyjmie to swego rodzaju formę walki ze statusem quo oraz dążeniem do osiągnięcia równości pomiędzy poszczególnymi osobami. Celem stanie się wyzwolenie jednostek z technologicznego ucisku.  

Wśród innych paradygmatów, pomagających zrozumieć zachowania i życie społeczne, pomocne w sugerowaniu teorii lub inspiracji dla planowanych badań mogą być również etnometodologia oraz paradygmaty feministyczne. 

Podsumowując, to od nas zależy, przez jakie metaforyczne okulary pragniemy spojrzeć na świat. Pamiętajmy jednak o tym, że nasz wybór nie powinien być przypadkowy, ponieważ nie pozostanie on bez znaczenia dla otaczającego nas świata. 

Bibliografia

Creswell,  J.W. (2020).  Projektowanie badań naukowych. Metody jakościowe, ilościowe i mieszane. Kraków: WUJ

Sułkowski, Ł. (2015). Paradygmaty i teorie w naukach o zarządzaniu. In: Czakon,  W. (red.), Podstawy metodologii badań w naukach o zarządzaniu, s.  424-446. Warszawa: Wolters Kluwer.