5. Etapy procesu badawczego

1. Sformułowanie problemu i celów badawczych

Problem badawczy precyzuje jakie zjawisko badamy. Stawiając go, wskazujemy jaki problem ma rozwiązać lub na jakie potrzeby odpowiedzieć nasze badanie. Problem badawczy wymaga krytycznej postawy oraz sprawnego uzasadnienia ważności dla realizacji badania. Jego postawienie warto poprzedzić przeprowadzeniem przeglądu literatury i dotychczas zrealizowanych badań związanych z podjętym zagadnieniem. Dzięki temu zyskujemy także cenne informacje jak badane przez nas zagadnienie jest rozumiane i definiowane przez innych badaczy oraz jakie były wyniki dotychczasowych badań. Problem badawczy brzmi ogólnie i może być jednocześnie pytaniem, jak i twierdzeniem (więcej o problemie i celach piszemy w dalszej części Przewodnika). 

2. Pytania badawcze oraz hipotezy

Pytania badawcze służą rozwinięciu i doprecyzowaniu problemu badawczego oraz nadają kierunek planowanym badaniom. Szczegółowo określają jakie informacje będą przez badaczy poszukiwane oraz pomagają w doborze metod badawczych. Hipotezy badawcze to wstępnie założone odpowiedzi na postawione pytania, często dotyczą relacji między zmiennymi (zależną i niezależną). Prowadząc badania poszukujemy na odpowiedzi i testujemy hipotezy. Pytania oraz hipotezy badawcze stają się podstawą analizy i interpretacji oraz porządkowania uzyskanych wyników badań. Działania te wymagają wykorzystania konkretnych metod analizy, w tym metod statystycznych. Nie wszystkie badania wymagają stawiania i testowania hipotez. Na przykład w badaniach eksploracyjnych i opisowych stawiamy tylko pytania badawcze, ponieważ naszym celem jest odkrycie nowych zjawisk. W badaniach eksplanacyjnych (poszukuję wyjaśnień) musimy sformułować hipotezę, ponieważ chcemy przetestować i zweryfikować konkretne założenia, przewidywania (np. zależności pomiędzy zmiennymi). 

3. Operacjonalizacja i wskaźniki

W procesie badawczym bardzo ważnym krokiem jest zoperacjonalizowanie pojęć (nazwanie, zdefiniowanie często abstrakcyjnych np. stres, wypalenie zawodowe, styl zarządzania) i przekształcenie ich w mierzalne wskaźniki. Operacjonalizacja wspiera dokładne i jednoznaczne rozumienie pojęć badanych zjawisk, przekształcenie ich w zmienne (np. zmienne zależne oraz niezależne) oraz dokonanie pomiaru. Dzięki temu zwiększamy wiarygodność i rzetelność naszych badań oraz stwarzamy precyzyjne warunki do ich powtórzenia przez innych badaczy. Operacjonalizacja umożliwia empiryczne testowanie hipotez, przez co możliwe jest sprawdzenie czy zmienne wskazane w hipotezach mają ze sobą związek. Na przykład jeśli chcemy zbadać czy styl zarządzania przełożonego ma związek z występowaniem stresu u pracowników to musimy zdefiniować oba pojęcia (jak dokładnie je rozumiemy), a także ustalić wskaźniki, które umożliwią pomiar. Dzięki temu pojęcia (przekształcone na konkretne zmienne) staną się mierzalne i możliwe do przeprowadzenia analizy zależności między nimi. Ustalenie konkretnych wskaźników wymaga wybrania mierzalnych, obserwowalnych cech lub zachowań, które odzwierciedlają dane pojęcie. Dzięki temu badacze tak samo rozumieją badane pojęcia, wiedzą jakie wykorzystać metody i narzędzia badawcze do zbierania wyników (zobacz przykład konceptualizacji). 

4. Wybór podejścia badawczego - metody i techniki badań

Następnym krokiem jest wybór podejścia badawczego, które w pełni odpowiada wybranym przez nas zagadnieniom i pozwala na poszukiwanie odpowiedzi na pytania badawcze czy testowanie hipotez. Jest ono niezbędne dla zrozumienia przyjętego problemu badawczego. W naukach społecznych można wyróżnić różne podejścia badawcze, np. podejście: jakościowe, ilościowe czy mieszane.  

Podejście ilościowe  

Opiera się na zastosowaniu metod badawczych, w których zjawiska i pojęcia są przekształcone w zmienne mierzalne. Badania prowadzone w oparciu o podejście ilościowe koncentrują się na zbieraniu danych liczbowych i są prowadzone na dużych próbach badawczych. Dzięki temu możliwa jest generalizacja (uogólnienie) uzyskanych wyników. Do analiz badań ilościowych stosujemy programy statystyczne, dzięki czemu interpretacja wyników jest bardziej obiektywna. 

Najczęściej w badaniach ilościowych wykorzystujemy następujące metody zbierania i gromadzenia danych liczbowych:

• ankiety, kwestionariusze, testy
• metody eksperymentalne
• metody quasi-eksperymentalne
• badania korelacyjne
• dane wtórne (dane zastane, które nie wymagają zbierania, dostępne w raportach, zbiorach danych, statystyce publicznej, itp. ) 

Podejście jakościowe  

Koncertuje się na rozumieniu zjawisk, zachowań, doświadczeń, procesów czy opinii w oparciu o opis i dane tekstowe oraz ikonograficzne. Przedmiotem badań w podejściu jakościowym nie są liczby, a wypowiedzi osób badanych, dokumenty, strony internetowe, wypowiedzi i opinie dostępne w mediach społecznościowych, zdjęcia, czy inne materiały graficzne. Kluczowe w badaniach jakościowych jest odkrywanie subiektywnych doświadczeń, emocji, wartości oraz opinii badanych osób i grup w ich naturalnym kontekście. Badania jakościowe są znacznie bardziej elastyczne (np. oparte na nieustrukturyzowanym scenariuszu wywiadu) i prowadzone na małych próbach, co uniemożliwia ich generalizację na populację. W interpretacji wyników brane są pod uwagę specyficzne warunki, doświadczenia oraz otoczenie badanych osób czy zjawisk, co także wpływa na uzyskane wyniki i ich interpretację. Analiza danych jakościowych ma charakter narracyjny i choć coraz częściej prowadzona z wykorzystaniem programów, nie jest wolna od subiektywnego wpływu badaczy. Dane jakościowe najczęściej pozyskujemy za pomocą technik:  

• wywiadu indywidualnego (pogłębionego, narracyjnego)
• wywiadu grupowego (grupa fokusowa)
• obserwacji zachowań (obserwacja uczestnicząca, bierna)
• analizy dokumentów, treści i materiałów (graficznych, filmowych, utworów muzycznych i itp.)
• studium przypadku  

Podejście mieszane

W badaniach społecznych stosuje się także podejście, które łączy metodologię ilościową i jakościową w jednym badaniu. Dzięki temu badacze zyskują szansę zbadania i analizy zjawisk w sposób bardziej złożony i pogłębiony. Badania mieszane dostarczają zarówno liczbowe jak i jakościowe dane, co umożliwia jednocześnie analizę nastawioną na udzielenie odpowiedzi na pytanie „ile”, „co” (aspekt ilościowy) a także „dlaczego” lub „jak” (aspekt jakościowy). W podejściu mieszanym metody wzajemnie się uzupełniają, co daje szansę na uzyskanie bardziej wszechstronnych i kompleksowych wyników. Jest ono szczególnie użyteczne w przypadku złożonych zjawisk społecznych, które z jednej strony wymagają zbadania zasięgu i skali problemu a jednocześnie szczegółowego ich wyjaśnienia.

5. Dobór próby badawczej (osoby badane)

Ważnym etapem w opisie konceptualizacji badania jest wybór grupy badanej, czyli określenie, kto będzie uczestniczył w badaniu i w jaki sposób zostanie do badania dobrany.  
Dobór osób do badania zależy od jego celu, zasobów oraz wymogów reprezentatywności i wpływa na jakość badania i jego wiarygodność. W zależności od charakteru badania, podejścia badawczego wyróżniamy dwa główne sposoby doboru osób do badania.  

Dobór losowy (probabilistyczny)

Stwarza każdej osobie z danej populacji możliwość wzięcia udziału (bycia wylosowanym za pomocą komputera) do udziału w badaniu. Dobór losowy stosujemy w podejściu ilościowym, gdy wybieramy określoną liczbę osób badanych. Metoda losowa uznana jest za dobór obiektywny i spełniający kryterium reprezentatywności. Wyróżniamy dobór losowy: prosty, warstwowy, klastrowy lub systematyczny. Dobór losowy umożliwia generalizację wyników badań na całą populację.

Dobór nielosowy (nieprobabilistyczny)

To wybór osób badanych na podstawie wybranych i określonych kryteriów wyboru, dzięki czemu możemy koncentrować się na specyficznych grupach lub przypadkach. Wyróżniamy dobór: celowy, przypadkowy, metodą kuli śniegowej oraz kwotowy. 

6. Weryfikacja wyników i analiza danych

Po zebraniu danych, ważnym, krokiem jest weryfikacja uzyskanych wyników. Sprawdzamy czy dane zostały prawidłowo zebrane i ustalamy sposoby analiz zgodnie do założeń badawczych. Innymi słowy, weryfikujemy, czy poprawnie przeszliśmy przez dotychczas zaplanowane kroki. Następnie przystępujemy do analizy. Sposób, w jaki zostanie ona przeprowadzona uzależniony jest od przyjętego podejścia badawczego (strategii badań). W przypadku badań ilościowych możemy opierać się na narzędziach statystycznych, takich jak np. testy statystyczne, modele regresji, czy analiza korelacji. W odniesieniu do badań jakościowych analiza posiada bardziej interpretacyjny, narracyjny charakter. Możemy kodować materiał, szukać zależności pomiędzy pojawiającymi się wątkami i zajmować się zrozumieniem wyłaniających się z tekstu, metafor.  

7. Interpretacja wyników i wyciąganie wniosków

Po analizie danych formułujemy wnioski, które bezpośrednio wynikają z badań. W tym etapie istotne jest odniesienie wyników do podstawowych, pierwotnych, celów badania oraz do istniejącej, sprawdzonej przez nas, literatury i teorii. Interpretacja wyników powinna uwzględniać wszystkie dodatkowe konteksty, w jakich osadzone zostały nasze badania.  

8. Prezentacja wyników

Finalnym etapem w procesie badawczym jest przedstawienie wyników w formie raportu, artykułu naukowego, prezentacji lub innego rodzaju publikacji. Powinno nam zależeć na tym, abyśmy wyniki zaprezentowali w sposób jak najbardziej przystępny dla innych naukowców, otoczenia zewnętrznego lub osób potencjalnie zainteresowanych naszym tematem.