6. Problem badawczy i pytania badawcze w naukach społecznych

Przejdźmy do kolejnych etapów planowania naszego badania i podejmowanych prób zrozumienia otaczającej nas rzeczywistości. Niniejsza część stanowi rozwinięcie problematyki związanej z konceptualizacją badania i szczegółowo omawia kolejne zagadnienia dotyczące etapów procesu badawczego. W naukach społecznych, podobnie zresztą jak i w innych dziedzinach, badania stanowią podstawę do odkrywania i wyjaśniania pełnego wachlarza zjawisk: ekonomicznych, społecznych, kulturowych czy politycznych. 

Warto jednak pamiętać, że na początku każdego projektu badawczego musimy sformułować problem badawczy i pytania badawcze, które pomogą nam w wyznaczeniu kierunku badań oraz ułatwią podejmowanie konkretnych decyzji. Dla osób rozpoczynających swoją przygodę z nauką, te pojęcia mogą wydawać się niekoniecznie zrozumiałe, dlatego poniżej przedstawiamy krótki opis tego, w jaki sposób poradzić sobie z tymi zawiłymi pojęciami. 

Czym jest problem badawczy? 

Problem badawczy definiuje, określa, cel badania. Dotyczy zjawiska lub zagadnienia, które chcemy zgłębić. Problem badawczy odzwierciedla pewną lukę badawczą, która dotychczas nie została dokładnie opisana, bądź wymaga ponownego przemyślenia z uwagi na zmieniające się konteksty (lokalne, krajowe i globalne). W naukach społecznych problemy badawcze mogą odnosić się do nierówności społecznych, wyzwań demograficznych, transformacji cyfrowej, komunikacji międzyludzkiej – ale tak naprawdę posiadamy nieograniczone, praktycznie nieskończone, możliwości w opracowywaniu problemów badawczych. 

Sformułowanie problemu badawczego posiada strategiczne znaczenie dla przebiegu i jakości całego procesu badawczego. Gdy myślimy o poprawnym problemie badawczym, powinniśmy pamiętać, że powinien on:

• Być precyzyjny;
• Odnosić się do rzeczywistych problemów społecznych;
• Być poprzedzony zdiagnozowaniem luki badawczej;
• Posiadać wartość naukową i/lub praktyczną. 

Na przykład, w badaniu dotyczącym kultury organizacyjnej możemy zapytać: 

• Jakie elementy kultury organizacyjnej mogą oddziaływać na przetrwanie firm rodzinnych w konkurencyjnych warunkach rynkowych i w obliczu zachodzącej transformacji cyfrowej? 
• Jakie rodzaje innowacji (technologiczne, procesowe, produktowe, know-how) mają największe znaczenie dla przetrwania i rozwoju startupów technologicznych w pierwszych pięciu latach działalności?

Teraz przejdźmy do tego jak sformułować problem badawczy. Warto zadać sobie w pierwszej kolejności następujące pytania:

• Jakie zjawisko chcę, ale i mogę zbadać?
• Dlaczego wybrane zjawisko/zjawiska jest/są istotne?
• Czy ktoś przede mną już to badał? Jaki jest stan wiedzy na ten temat?
• Jakie znaczenie dla nauki/praktyki/organizacji/codziennego życia miałoby zgłębienie wiedzy na ten temat? 

Nie zapominajmy o tym, że należy przeprowadzić choćby krótki przegląd literatury, aby zdiagnozować lukę badawczą lub potwierdzić swoją intuicję badawczą, że dany temat rzeczywiście warto podjąć w swoich działaniach. Należy pamiętać również o tym, że musimy unikać zbyt „obszernych” problemów badawczych, których nie będziemy w stanie samodzielnie zrealizować lub będą one zbyt „wąskie” tj. za mało znaczące lub niepraktyczne.  

Czym są pytania badawcze? 

Pytania badawcze są konkretnymi, starannie wyselekcjonowanymi pytaniami, na które badacz/badaczka starają się odpowiedzieć w trakcie prowadzenia badań. Wynikają one bezpośrednio z przyjętego problemu badawczego. Pytania te pozwalają nam wyeksplorować interesujący nas obszar wiedzy. Dzięki nim, wiemy jakie dane chcemy gromadzić oraz jakie metody badawcze pragniemy zastosować.  

Pytania badawcze powinny:

• Wnikać bezpośrednio z problemu badawczego i być z nim związane;
• Klarowne i zrozumiałe;
• Być możliwe do sprawdzenia za pomocą odpowiednich metod badawczych (empirycznych, teoretycznych);
• Ułatwiać nam przez przejście przez całą procedurę badawczą. 

Gdy badacze przygotowują zestaw pytań badawczych pamiętają o kilku ważnych zasadach: 

1. Staraj się unikać pytań zbyt ogólnych lub takich, które mogą wydawać się zbyt oczywiste. Nieprecyzyjne jest pytanie np. Dlaczego istnieją nierówności społeczne? Zamiast tego możemy je zastąpić pytaniem: Jakie są główne przyczyny nierówności w dostępie do edukacji w Polsce?
2. Pytania badawcze powinny bezpośrednio wynikać z problemu badawczego i jasno odzwierciedlać to, co dokładnie badacz chce zbadać i zdiagnozować.  
3. Staraj się formułować pytania otwarte. Zamiast pytań, na które można odpowiedzieć „tak” lub „nie”, szukaj takich określeń, które skłonią do podjęcia głębszego namysłu. Unikaj zadawania pytań zaczynających się od „czy”. Zobacz sam, gdy zapytasz: Czy kultura organizacyjna wspiera procesy zarządzania? już wymuszasz odpowiedź „tak”, „nie” lub „zależy”, podczas gdy zjawisko to zdaje się być znacznie bardziej złożone.  

Problem badawczy a pytania badawcze  

W głowach wielu osób bardzo często pojawia się pytanie, czym różni się problem badawczy od pytania badawczego? Otóż: problem badawczy odnosi się do ogólnego celu badania – jego zakresu, natomiast pytania badawcze precyzują, jakie konkretne aspekty tego problemu badacz będzie eksplorował.