Wszystko pożąda naszej uwagi – Cz. 1. Co wpływa na zdolność koncentracji

Dlaczego nie mamy czasu? I jak temu zaradzić? 

Uwaga to zdolność skupienia się na konkretnym bodźcu, informacji lub zadaniu, przy jednoczesnym odrzucaniu innych, nieistotnych elementów otaczającej nas rzeczywistości. Jest to proces, który pozwala nam selekcjonować, na co poświęcamy naszą energię umysłową i czas. W dynamicznym, cyfrowym świecie XXI wieku uwaga staje się jednym z najcenniejszych zasobów, porównywalnym z kapitałem finansowym czy technologicznym.

Dlaczego uwaga jest tak istotna? Po pierwsze, stanowi ona podstawę efektywnego działania. Umiejętność skoncentrowania się na jednym zadaniu pozwala na osiąganie lepszych wyników w krótszym czasie. Po drugie, jakość naszej uwagi wpływa na zdolność do przyswajania nowych informacji, rozwiązywania problemów i podejmowania decyzji. Po trzecie, uwaga kształtuje nasze doświadczenia życiowe – to, na czym się koncentrujemy, wpływa na nasze myśli, emocje i działania, a one definiują nasz ogólny poziom satysfakcji z życia¹.

Brak kontroli nad własną uwagą ma poważne konsekwencje. Przede wszystkim prowadzi do nadmiernej stymulacji i przeciążenia informacyjnego. Każdego dnia jesteśmy bombardowani setkami bodźców – od powiadomień na smartfonie, przez e-maile, aż po reklamy w przestrzeni publicznej. Nasz mózg stara się przetworzyć te wszystkie informacje, co w dłuższej perspektywie prowadzi do wyczerpania zasobów poznawczych i emocjonalnych². 

Konsekwencją takiego stanu jest przewlekły stres, który może prowadzić do wypalenia zawodowego. Studenci, pracownicy, przedsiębiorcy, którzy nie potrafią zapanować nad własną uwagą, są bardziej narażeni na obniżenie wydajności, zmniejszenie motywacji do pracy i poczucie braku kontroli nad swoim czasem. Co więcej, chroniczny brak koncentracji powoduje, że zamiast pracować w trybie „pracy głębokiej" – gdzie możemy w pełni skupić się na złożonych zadaniach – funkcjonujemy w trybie powierzchownym, przeskakując z jednego zadania na drugie, nie osiągając przy tym realnych postępów³.

Zrozumienie wartości uwagi i umiejętność zarządzania nią to klucz do sukcesu w nowoczesnym, rozproszonym świecie. W niniejszym artykule przyjrzymy się, dlaczego tak trudno utrzymać koncentrację oraz jakie techniki mogą pomóc nam odzyskać kontrolę nad tym cennym zasobem. 

Zjawisko Attention Economy (ekonomia uwagi), czyli jak firmy technologiczne, media społecznościowe i reklama walczą o naszą uwagę 

Uwaga w dzisiejszym świecie jest towarem deficytowym, a przez to niezwykle cennym. To właśnie ona napędza całą gospodarkę uwagi (Attention Economy), w której różnorodne podmioty – od mediów społecznościowych po platformy streamingowe i reklamodawców – konkurują o naszą atencję. W tej nowej ekonomii nie płacimy pieniędzmi, lecz czasem spędzanym na platformach oraz liczbą kliknięć, polubień i komentarzy, które generujemy⁴.

Firmy technologiczne projektują swoje produkty tak, aby przyciągać i utrzymywać naszą uwagę jak najdłużej. Platformy takie jak Facebook, Instagram, YouTube czy TikTok korzystają z wyrafinowanych strategii, abyśmy pozostawali na nich jak najdłużej. Stosują mechanizmy uzależniające, takie jak niekończące się przewijanie (infinite scroll), automatyczne odtwarzanie kolejnych filmów czy personalizowane rekomendacje treści. Powiadomienia push, atrakcyjny interfejs oraz liczniki polubień i komentarzy dodatkowo stymulują nasz mózg do ciągłego sprawdzania aplikacji i interakcji z nimi. 

Sercem Attention Economy są algorytmy. To one decydują, jakie treści zobaczymy na swojej tablicy, które filmy zostaną nam polecone i jakie reklamy zostaną nam wyświetlone. Algorytmy te są zaprojektowane tak, aby maksymalizować nasze zaangażowanie. Na podstawie analizy naszych wcześniejszych zachowań, takich jak kliknięcia, komentarze, czas spędzony na oglądaniu określonych treści, tworzą one spersonalizowane profile, które przewidują, co najprawdopodobniej przyciągnie naszą uwagę. 

Przykładem takiej strategii są rekomendacje na YouTube, które sugerują kolejne filmy na podstawie naszej historii oglądania, co często prowadzi do spędzenia godzin na platformie, mimo że początkowo planowaliśmy obejrzeć tylko jeden film. Podobnie działa algorytm Facebooka, który pokazuje nam treści, które wzbudzają silne emocje, takie jak złość, smutek lub radość, ponieważ to one generują najwięcej interakcji. Im więcej czasu spędzamy na platformie, tym więcej danych o nas gromadzą firmy, co pozwala im jeszcze skuteczniej dostosowywać wyświetlane treści i reklamy. 

Współczesne media cyfrowe dały ich użytkownikom mają niemal nieograniczony dostęp do treści o każdej porze dnia i nocy. Treści te są personalizowane i dostosowane do indywidualnych preferencji, co czyni je znacznie bardziej angażującymi niż tradycyjne media. Algorytmy przewidują, co nas zainteresuje, a platformy dostarczają treści w sposób, który sprawia, że trudno się od nich oderwać. Z tego powodu wiele osób traci kontrolę nad czasem spędzanym w Internecie, co może prowadzić do uzależnień, obniżenia produktywności oraz negatywnego wpływu na zdrowie psychiczne. 

W efekcie, ekonomia uwagi ma ogromny wpływ na sposób, w jaki konsumujemy informacje, oddziałując na nasze nawyki, samopoczucie i codzienne decyzje. Rozumienie, jak działają te mechanizmy, jest kluczem do odzyskania kontroli nad własną uwagą i efektywniejszego zarządzania swoim czasem w cyfrowym świecie. 

Psychologiczne aspekty przyciągania uwagi 

Efekt FOMO (Fear of Missing Out), czyli lęk przed przegapieniem czegoś, to zjawisko, które opisuje uczucie niepokoju wynikające z przekonania, że inni doświadczają czegoś interesującego lub wartościowego, podczas gdy my sami jesteśmy tego pozbawieni. FOMO jest ściśle powiązany z popularnością mediów społecznościowych, które umożliwiają nam nieustanny wgląd w życie innych ludzi. Widok znajomych podróżujących, uczestniczących w wydarzeniach czy odnoszących sukcesy wywołuje w nas poczucie, że czegoś nam brakuje, co skłania nas do częstego sprawdzania aktualności i angażowania się w interakcje online. 

FOMO stymuluje nas do ciągłego śledzenia powiadomień i nowości, aby nie przegapić żadnej informacji. To zjawisko jest jednym z głównych mechanizmów napędzających gospodarkę uwagi. Firmy technologiczne, świadome istnienia FOMO, wykorzystują to zjawisko, projektując swoje platformy w taki sposób, aby wzbudzać w użytkownikach potrzebę częstego logowania się i reagowania na nowości. Każde powiadomienie o nowym polubieniu, komentarzu czy wiadomości staje się małym bodźcem, który potwierdza naszą obecność i przynależność do społeczności, co potęguje nasze uzależnienie od platform cyfrowych⁵.

Mechanizmy nagrody i przyjemności w mózgu – dopamina  

Kluczową rolę w przyciąganiu i utrzymywaniu uwagi użytkowników odgrywa dopamina – neuroprzekaźnik odpowiedzialny za odczuwanie przyjemności i nagrody. Kiedy angażujemy się w działania, które sprawiają nam przyjemność, takie jak przeglądanie mediów społecznościowych, nasz mózg wydziela dopaminę, która wzmacnia uczucie satysfakcji. Za każdym razem, gdy widzimy nowy komentarz, powiadomienie lub zdobywamy nowe polubienie, czujemy nagły przypływ dopaminy, co skłania nas do ponownego sięgania po telefon lub komputer⁶.

Firmy technologiczne doskonale rozumieją te mechanizmy i projektują swoje produkty tak, aby dostarczać użytkownikom regularne „zastrzyki” dopaminy. Na przykład, algorytmy Facebooka czy Instagrama selekcjonują treści, które wzbudzają nasze emocje i generują silniejsze reakcje, co sprawia, że czujemy potrzebę dalszego angażowania się. Podobnie działają gry komputerowe, które oferują systemy nagród za osiągnięcia i postępy, co prowadzi do uzależnienia od takich bodźców. 

Dopaminowa pętla nagrody prowadzi do wykształcenia nawyków, które mogą być trudne do przełamania. Ponieważ każdorazowe sprawdzenie wiadomości czy powiadomienia przynosi nam chwilową ulgę i przyjemność, stajemy się coraz bardziej uzależnieni od tego schematu zachowań. W kontekście Attention Economy, takie projektowanie doświadczeń użytkownika ma na celu maksymalizację czasu spędzanego na platformie, co z kolei przekłada się na większe zyski z reklam i sprzedaży danych. 

Dlaczego tak trudno jest się oderwać od rozpraszaczy – rola mechanizmów psychologicznych jak prokrastynacja 

Rozpraszacze są szczególnie atrakcyjne dla osób, które mają tendencję do prokrastynacji, czyli odkładania na później trudnych lub nieprzyjemnych zadań. W takich momentach czynności, które przynoszą natychmiastową gratyfikację, jak przeglądanie mediów społecznościowych, stają się wygodną alternatywą dla wymagających wysiłku działań. Mechanizm ten działa na zasadzie unikania dyskomfortu: zamiast zmierzyć się z trudnym zadaniem, wybieramy aktywność, która daje nam natychmiastową, choć krótkotrwałą przyjemność. 

Prokrastynacja często wiąże się z obniżoną samokontrolą i trudnościami w zarządzaniu własną uwagą. Gdy jesteśmy zmęczeni lub zestresowani, nasza zdolność do opierania się rozpraszaczom słabnie, co sprawia, że jeszcze łatwiej ulegamy pokusom, takim jak sprawdzenie telefonu czy oglądanie filmów na YouTube, TikToku, etc. Algorytmy mediów społecznościowych, dostosowując się do naszych słabości, oferują treści, które są dla nas najbardziej atrakcyjne w danym momencie, co dodatkowo wzmacnia cykl prokrastynacji i utraty kontroli nad uwagą. 

W kontekście ekonomii uwagi te mechanizmy są celowo wykorzystywane do maksymalizacji zaangażowania użytkowników. Firmy technologiczne wiedzą, że im dłużej pozostajemy na platformie, tym większe zyski osiągają z reklam oraz sprzedaży danych. Dlatego projektują swoje aplikacje i strony w taki sposób, aby maksymalnie wykorzystywać nasze skłonności do prokrastynacji i nieświadomego oddawania kontroli nad swoją uwagą. 

Podsumowanie 

Psychologiczne aspekty przyciągania uwagi, takie jak efekt FOMO, mechanizmy dopaminowe i prokrastynacja, są skutecznie wykorzystywane przez firmy działające w ramach Attention Economy. Poznanie tych mechanizmów daje nam większe zrozumienie, dlaczego tak trudno oderwać się od rozpraszaczy i jak wielkie wyzwanie stanowi odzyskanie kontroli nad własną uwagą. Świadome zarządzanie tym zasobem to klucz do zwiększenia efektywności, poprawy zdrowia psychicznego i odzyskania równowagi w życiu codziennym. Zdolność koncentracji i wchodzenia w tryb pracy głębokiej to niezbędna umiejętność, jeżeli zależy nam na tworzeniu przedsiębiorczych oraz innowacyjnych rozwiązań. 

Przypisy 

1. Eyal N., Nierozpraszalni. Jak panować nad uwagą i decydować o swoim życiu, Wyd. OnePress, 2020 
2. Alter A. Uzależnienia 2.0. Dlaczego tak trudno oprzeć się nowym technologiom, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018
3. Newport C., Praca głęboka. Jak odnieść sukces w świecie, w którym ciągle coś nas rozprasza, Wyd. Studio Emka, 2018
4. Hendriks Vettehen P., Schaap G., An attention economic perspective on the future of the information age, Futures,Vol. 153, 2023, 103243
5. Turkle S., Samotni razem: dlaczego oczekujemy więcej od zdobyczy techniki a mniej od siebie nawzajem, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2013.
6. Newport C., Cyfrowy minimalizm. Jak zachować koncentrację w hałaśliwym świecie, Wyd. Studio EMKA, 2020