3. Metodologiczne ścieżki: strategie w badaniach społecznych

W tej części Poradnika zwięźle opowiadamy o powszechnie stosowanych strategiach badawczych. W tej części poznasz podstawowe możliwości, jakie pojawiają się przed Tobą w momencie planowania swoich badań. Pamiętaj, że projektowanie badań wymaga zastosowania odpowiednich podejść, które otwierają dalszą drogę do posługiwania się wybranymi metodami i technikami badawczymi. Ich znajomość pomoże Ci dokonać świadomego wyboru i dostosować je do problemu i celów badania. 

Gdy już zdecydujemy, co i w jakim zakresie chcemy zbadać, pojawia się w naszej głowie pytanie: w jaki sposób mogę lub powinnam tego dokonać? Jaką drogę powinnam/powinienem obrać, by w poprawny sposób zaprojektować i przeprowadzić swoje badania? W naukach społecznych badanie wszelkiego rodzaju zjawisk wymaga zastosowania odpowiedniego rodzaju strategii i metod badawczych. Różne strategie pozwalają badaczom i badaczkom nie tylko zbierać różnorodne dane, ale także je analizować i interpretować, by w pełni zrozumieć postawione problemy badawcze.  

Podobnie jak w ramach różnych paradygmatów w różny sposób możemy patrzeć na świat, tak poszczególne strategie badawcze dostarczają nam wielu metod, technik i narzędzi do analizy zastanej rzeczywistości społecznej. Pokrótce przyjrzymy się trzem perspektywom/strategiom, z których następnie można dokonać przeglądu metod i technik badawczych.  

Trzy strategie badawcze 

Wybór strategii badawczej, a następnie konkretnej metody, powinien być powiązany z przyjętym przez nas paradygmatem (piszemy o tym w cz. 1 Przewodnika poświęconej paradygmatom) i problemem badawczym. Naturalne jest także to, że nie można omówić strategii bez odniesienia się do sposobów zbierania danych badawczych oraz metod ich analizy, gdyż działania te są ze sobą powiązane. Różne strategie badawcze mają bowiem wyraźnie różne metody gromadzenia i analizy danych. Będziemy pisać o tym w dalszych częściach przewodnika. 

W naukach społecznych wyróżnia się przede wszystkim strategie jakościowe i ilościowe, które wymagają różnych metod zbierania danych i analizy. W niektórych przypadkach, Twoje projekty badawcze będą wymagały jednak połączenia badań ilościowych i jakościowych, tworząc strategię mieszaną. Poniżej opisałyśmy trzy rodzaje strategii (ilościowe, jakościowe i mieszane) wraz z przykładowymi problemami badawczymi. 

Strategie jakościowe 

Decydując się na wybór podejścia jakościowego liczymy się z tym, że naszym głównym celem nie będzie zebranie dużej liczby zestandaryzowanych danych. Naszym zamierzeniem stanie się zgłębienie ludzkich doświadczeń, interakcji społecznych, emocji, motywacji, konkretnych przypadków i sytuacji, które zostaną osadzone w ich naturalnym kontekście. Metody jakościowe służą temu, by pojąć zjawiska społeczne, które są trudne do uchwycenia za pomocą twardych danych liczbowych i statystyk. Niezwykle ważną rolę w tym podejściu pełnią empatia i zrozumienie, badacz bowiem musi dążyć do zrozumienia badanej przez siebie rzeczywistości. Metody jakościowe uwzględniające bardziej ‘miękkie’ podejście , ponieważ koncentrują naszą uwagę na subiektywnych ludzkich uczuciach i emocjach. 

Praktyczny przykład 

Wyobraź sobie, że próbujesz dowiedzieć się, jak młodzież, wywodząca się z różnych części świata, radzi sobie z presją społeczną związaną z mediami społecznościowymi. Uzyskane liczby mogą dostarczyć ci danych o liczbie użytkowników mediów społecznościowych i częstotliwości ich używania, ale nie unaocznią ci, jak te doświadczenia wpływają na emocje i zachowanie młodych ludzi. Metody jakościowe dają nam niepowtarzalną możliwość do zanurzenia się w praktykę codziennego życia, przyjęcia subiektywnej perspektywy osób badanych, tym samym pozwalając zrozumieć, w jaki sposób interpretują oni swoje doświadczenia i jakie znaczenia przypisują im w ich codziennym życiu.  

Przyjrzyjmy się też jakiejś sytuacji, która może nam lepiej pomóc w prowadzeniu swojego biznesu lub zwiększeniu swojej przedsiębiorczości. Wyobraź sobie, że próbujesz dowiedzieć się, jak pracownicy w różnych branżach i krajach radzą sobie z wyzwaniami, ale i korzyściami wynikającymi z wdrożenia pracy zdalnej. Statystyki mogą dostarczyć danych o liczbie pracowników zdalnych, ich produktywności mierzonej wskaźnikami wydajności, czy liczbie przepracowanych godzin. Jednakże, liczby te nie powiedzą nam, jak te doświadczenia mogą oddziaływać na emocje, motywację i ogólny poziom osiąganej satysfakcji w pracy. Nie pozwolą nam dotrzeć do motywacji, potrzeb, indywidualnych perspektyw naszych badanych. Aby w pełni zrozumieć frapujące nas zagadnienia, warto przyjąć strategię jakościową i zapytać o nie wprost. Wówczas zwracając uwagę na język wypowiedzi, emocje osoby badanej bądź sposób komunikacji – otrzymamy zestaw bogatych danych i informacji niezbędnych w pogłębionej analizie.  

W jaki sposób prowadzimy badania jakościowe? Wśród podstawowych możliwości dostępne są m.in.: 

1. Wywiady indywidualne (IDI; In depth Interview (w tym różne typy wywiadów: narracyjne, swobodne, biograficzne, ustrukturyzowane lub częściowo ustrukturyzowane); 
2. Wywiady grupowe – grupy fokusowe (FGI; Focus Group Interviews);  
3. Studium przypadku (case study)(w tym różne typy studium przypadku:  
4. Obserwacje (uczestniczące, nieuczestniczące, jawne i niejawne); 
5. Jakościową analizę zawartości; 
6. Metody etnograficzne 
7. Fenomenologia 
8. Teoria ugruntowana 

Oczywiście, w naukach społecznych możemy pokusić się o wiele innych, kreatywnych rozwiązań, o których przeczytacie możecie przeczytać w kolejnych częściach naszego Przewodnika.

Metody ilościowe 

Wykorzystując metody ilościowe koncentrujemy się na zbieraniu i analizowaniu danych liczbowych. Ten typ danych nazywamy danymi ilościowymi i analizujemy za pomocą technik statystycznych. W ten sposób staramy się dążyć do obiektywizacji opisywanych przez nas procesów i zjawisk społecznych. Głównym celem badań ilościowych może być pozyskanie informacji na temat liczby respondentów, którzy opowiadają się lub sprzeciwiają wybranym zagadnieniom. Bardzo ważne jest, gdy myślimy o tym rodzaju metod, że służą one, przede wszystkim, weryfikacji teorii, hipotez, poprzez diagnozowanie i analizowanie zależności, jakie występują pomiędzy nimi. 

Wyobraź sobie, że chcesz dowiedzieć się, jak liczba przepracowanych godzin tygodniowo wpływa na zdrowie psychiczne pracowników, którzy funkcjonują w różnych sektorach gospodarki. Aby to zrobić, potrzebujesz uzyskać rzetelne, transparentne, dane, które umożliwią porównanie stanu zdrowia psychicznego w sposób obiektywny i uogólniony. Nie jesteś w stanie porozmawiać z każdą osobą pracującą z osobna. Nie starczyłoby ci czasu, by przechodzić  z miejsca w miejsce, by fizycznie dokonywać obserwacji zastanej rzeczywistości. To właśnie metody ilościowe dostarczają nam takich narzędzi do analiz, abyśmy mogli interesujące nas zagadnienia prezentować w postaci liczb, które następnie można rzetelnie porównywać, analizować i prezentować w postaci wykresów, funkcji czy tabel. W praktyce oznacza to, że badacze mogą testować hipotezy, oceniać skuteczność zastosowanych interwencji, a także przewidywać przyszłe trendy i mody na podstawie analizy zebranych danych.

Jakie metody możemy wykorzystać w strategii ilościowej? 

1. Przydatne, a zarazem niezwykle popularne, są różnego typu ankiety: internetowe, audytoryjne, papierowe czy pocztowe. 
2. Ilościowa analiza zawartości/treści. 
3. Kwestionariusze, testy, skale standaryzowane - szeroki zakres narzędzi, opracowanych przez socjologów i psychologów do badania umiejętności, postaw, predyspozycji, opinii. 
4. Metody eksperymentalne. 
5. Podobnie jak w przypadku podejścia jakościowego, możemy zdecydować się na wywiad – pamiętajmy jednak, że w tym przypadku będzie on przybierał odmienną formę. Powinien być on standaryzowany. 

Metody mieszane 

Metody mieszane łączą w sobie elementy, narzędzia i techniki, wywodzące się zarówno z metod ilościowych, jak i jakościowych. Czasem zdarza się, że interesujący nas problem jest na tyle złożony, że nie możemy zdecydować się na jedną perspektywę. Jednocześnie chcemy uzyskać sporo danych liczbowych, ale zależy nam też na rozpoznaniu subiektywnej perspektywy osób badanych. To właśnie wtedy decydujemy się na zastosowanie podejścia mieszanego.  

Wyobraź sobie, że chcesz zbadać, jak wprowadzenie nowego programu edukacyjnego wpływa na motywację uczniów w różnych szkołach. Metody ilościowe mogą pomóc w ocenieniu, jak program wpłynął na wyniki testów i ogólną frekwencję, ale nie dowiesz się, jakie są osobiste odczucia, doświadczenia, uczniów i nauczycieli dotyczące tego programu. Z kolei poprzez wykorzystanie podejścia jakościowego możemy dotrzeć do tego, jakie wybrane elementy programu są (ich zdaniem) dla nich najlepsze (np. najbardziej motywujące), a jakie powodują największą frustrację. Jeśli połączymy obie te metody, uzyskamy pełny wgląd w całą sytuację.  

Przenieśmy to zagadnienie na grunt praktyki zarządzania. Wyobraź sobie, że chcesz zbadać, jak wprowadzenie nowej strategii zarządzania wpływa na efektywność i satysfakcję pracowników w twojej firmie. Podobnie jak w poprzednim przypadku, dane liczbowe unaocznią nam jak strategia wpłynęła na np. wyniki (wskaźniki) finansowe, produktywność, rotację pracowników oraz poziom absencji. Jeśli jednak nie porozmawiamy z osobami pracującymi, jeśli nie rozpoznamy ich potrzeb, to tak naprawdę możemy nigdy nie dowiedzieć się, jak naprawdę czują się oni po wdrożeniu zmian.  

Jak możemy badać, gdy chcemy wykorzystać podejście mieszane? Jak sama nazwa wskazuje, mieszając różne podejścia metody i techniki, a nawet źródła danych i samych badaczy. Podejście to nazywa triangulacją metodologiczną. W pierwszej kolejności możemy przeprowadzić ankietę, by w drugim etapie osobiście porozmawiać z osobami badanymi, bądź odwrotnie, najpierw przeprowadzić wywiady, by kolejno uzyskać dane liczbowe.  

Podsumowanie 

Warto pamiętać, że dobór metod musi zawsze być uzasadniony. Musimy wiedzieć, co, w jakim zakresie, w jakim celu i z jakiego powodu chcemy badać. Bardzo często można spotkać się ze stwierdzeniem, że „metody ilościowe są lepsze, bo dostarczają nam większego zasobu danych”, podczas gdy inni twierdzą, że tylko poprzez „badania jakościowe dotkniemy realnych problemów społecznych”. W istocie, dyskusja ta jest całkowicie zbędna. Każde podejście jest słuszne, niezwykle przydatne i rozwijające, jeśli zostanie świadomie i celowo wykorzystane.