8. Metody i techniki badawcze

Choć wachlarz metod badawczych dostępnych w naukach społecznych i humanistycznych jest bardzo szeroki, w ramach niniejszej części przedstawimy jedynie najważniejsze z nich. Naszym celem jest dostarczenie ogólnych wskazówek dotyczących kluczowych metod, które mogą okazać się istotne dla Twoich badań. Pełne omówienie wszystkich dostępnych metod wykracza poza zakres tego tekstu.

Pamiętaj, że w planowaniu tego, co chcemy badać, należy przemyśleć i opisać poszczególne i etapy jego konceptualizacji (piszemy o nim w Części 4). Wszystkie etapy procesu badawczego są ściśle ze sobą powiązane i wzajemnie na siebie wpływają. Na to jaką strategię i metodę badawczą wybierzemy wpływają zatem charakter badań, postawione cele, problem badawczy jak i dookreślające go pytania badawcze (zob. Część 2). Sztywne rozróżnienie na badania ilościowe i jakościowe może, zwłaszcza w grupie młodych badaczy i badaczek, może przysparzać trudności.  Decyzja o tym, które z metod zostaną przez nas wykorzystane do zebrania danych nie jest łatwa i wymaga głębszej refleksji. Każda metoda ma również swoje słabe i mocne strony. Dlatego dobre i wiarygodne projekty badawcze często wykorzystują więcej niż jedną metodę i technikę badawczą, opierając się na triangulacji metodologicznej.

Metody ilościowe

Badania prowadzone w oparciu o metody ilościowe mają szerokie zastosowanie w naukach społecznych, marketingu, polityce czy edukacji. Są one nastawione na zbieranie danych liczbowych, a badacze koncentrują się na pomiarze określonych zmiennych w sposób ilościowy. Do pomiaru wykorzystują adekwatne skale pomiarowe (np. przedziałowe, ilorazowe, nominalne, porządkowe). Badania ilościowe to także testowanie hipotez w oparciu o procedury statystyczne. Prowadzone analizy uzyskanych danych pozwalają dostrzec, potwierdzić lub odrzucić związki między zmiennymi w badanych procesach. W ramach podejścia ilościowego w naukach społecznych najczęściej prowadzone są badania z zastosowaniem technik sondażowych (badania nieeksperymentalne) oraz metod eksperymentalnych. W ostatnich dominują badania oparte na eksperymencie klasycznym oraz trzech innych modelach, które nie są tak rygorystyczne metodologicznie. Należą do nich badania korelacyjne, quasi-eksperymenty oraz model ex-post facto.

Poniżej opisujemy wybrane metody - eksperyment klasyczny oraz badania sondażowe. 

Badania sondażowe (ankietowe)

Badanie ankietowe są prowadzone z wykorzystaniem narzędzi takich jak kwestionariusze i ankiety. W zależności od potrzeb i wymogów mogą być udostępniane osobom badanym w formie papierowej, elektronicznie lub w formie wywiadu bezpośredniego czy telefonicznego. Dzięki nim otrzymujemy ilościowy, numeryczny opis postaw, preferencji, trendów, zachowań czy opinii badanych osób. Badania ankietowe są nastawione na zebranie dużej ilości danych w stosunkowo krótkim czasie, a jednocześnie nie są bardzo kosztowne. Zdecydowanie ich ograniczenia wiążą się z coraz mniejszym zaangażowaniem respondentów (coraz trudniej zebrać wystarczająca liczbę odpowiedzi), błędami w konstrukcji i standaryzacji pytać czy uzyskaniem reprezentatywności próby. Bez spełnienia wymogu reprezentatywności nie możemy uogólniać (generalizować) naszych wyników z próby na całą populację. Dlatego w badaniach sondażowych pożądany jest losowy dobór osób badanych. Oznacza to, że każda z osób reprezentująca daną populację (np. studentów uczelni) ma takie same szanse zostać wylosowaną do naszych badań (próby badawczej). Dzięki prowadzeniu badań sondażowych łatwiej możemy łatwiej podejmować decyzje i wyciągać wnioski na temat badanych zjawisk czy zachowań.

Eksperyment klasyczny

Prowadząc klasyczny eksperyment badamy wpływ bodźca (zmiennej niezależnej) na zmienną zależną. Na przykład kiedy chcemy wpływ reklamy na zakup konkretnego produktu. Badania te prowadzimy w warunkach kontrolowanych, przydzielając osoby badane do grupy eksperymentalnej oraz kontrolnej. Eksperymenty klasyczne dostarczają najbardziej wiarygodnych dowodów na określenie relacji przyczynowo-skutkowych. Kiedy obie grupy obejrzą reklamy - jedna reklamę o treści emocjonalnej (np. świąteczną kampanię portalu Allegro „Czego szukasz w święta?”) a druga reklamę skoncentrowaną na logicznych argumentach (np. kampania promująca pralkę marki Bosch) będziemy mogli zmierzyć, ile osób z każdej grupy pod wpływem jakiej reklamy deklaruje chęć zakupu lub rzeczywiście dokonuje zakupu konkretnego produktu. Dzięki temu ocenimy wpływ typu reklamy na decyzje konsumenckie. Jednocześnie wyeliminujemy wpływ czynników (zmiennych zakłócających, w tym przypadku np. indywidualnych preferencji, doświadczeń konsumenckich uczestników badania. 

Badania korelacyjne

Prowadząc badania korelacyjne opisujemy i mierzymy związek między dwiema (lub więcej) zmiennymi. Ustalamy, czy istnieje zależność oraz czy ma ona charakter pozytywny, negatywny czy wskazuje na brak związku między zmiennymi. Badania te nie wyjaśniają związków przyczynowo-skutkowych. Pozwalają potwierdzić współzmienność, czyli to, jak zmiany jednej zmiennej są powiązane ze zmianami drugiej. O korelacji wnioskujemy na podstawie jej współczynnika - korelacji Pearsona, (w przypadku zmiennych ilościowych) czy współczynnika korelacji rang Spearmana (dla zmiennych porządkowych). Wartości współczynnika korelacji mieszczą się w przedziale od -1 (korelacja negatywna) do 1(korelacja dodatnia), 0- brak korelacji.

Jednym z przykładów badań korelacyjnych może być zależność pomiędzy stopniem zaangażowania w pracę a satysfakcją jak płynie z jej wykonywania. Badania korelacyjne potwierdzają, że im bardziej angażujemy się w swoją pracę i związane z nią obowiązki, tym większą satysfakcję odczuwamy z jej wykonywania.

Metody jakościowe

Badania jakościowe w sposób szczegółowy i kontekstowy koncentrują się na poznaniu zjawisk społecznych, kulturowych czy psychologicznych. Ich celem jest tworzenie pogłębionych opisów i analiz, na podstawie badań w naturalnym środowisku osób czy zjawisk. Narzędzia badawcze w badaniach jakościowych mogą być elastycznie dopasowywane dla lepszego pogłębienia i zrozumienia badanych kwestii. Najczęściej wykorzystuje się techniki takie jak, obserwacje, wywiady indywidualne i narracyjne, grupy fokusowe, analiza dokumentów. 

Obserwacja uczestnicząca

Prowadzimy obserwację osób, zjawisk w naturalnym środowisku. Dzięki temu możemy lepiej zrozumieć podejmowane działania i zachowania badanych w kontekście rzeczywistego życia.

Analiza dokumentów (desk research)

Jest to technika badań społecznych polegająca na wykorzystaniu już istniejących i dostępnych danych. Dokonujemy analiz informacji i materiałów pochodzących z różnorodnych źródeł. Przykładem mogą być dane tekstowe (artykuły, książki, transkrypcje z wywiadów czy dane z raportów), treści wizualne i multimedialne, pochodzące z mediów społecznościowych. Naszym celem jest zidentyfikowanie tematów, ukrytych znaczeń, znalezienie interesujących nas danych. Szukamy informacji, wyciągamy wnioski, rozwiązujemy problem badawczy na podstawie danych, które zostały wcześniej zebrane przez innych badaczy, instytucje, organizacje bez rozpoczynania naszych własnych badań. 

Wywiad indywidualny

Bezpośrednia rozmowa moderowana przez badacza i prowadzona z wybranym uczestnikiem (twarzą w twarz, telefonicznie lub przez internet). W jej trakcie dążymy do pozyskania indywidualnej perspektywy osoby badanej, wglądu w jej opinie, doświadczenia, motywacje w kontekście badanego zagadnienia. Wywiad indywidualny opiera się na wcześniej przygotowanym scenariuszu, który może mieć charakter ustrukturalizowany (pytania są ściśle określone), półustrukturalizowany (elastycznie dostosowujemy pytania w trakcie rozmowy) lub niestrukturalizowany (rozmowa ma charakter swobodny, bez zaplanowanych pytań). W trakcie rozmowy budujemy relację z osobą badaną, opartą za wzajemnym zaufaniu. Dlatego w prowadzeniu wywiadów pogłębionych szczególnego znaczenia nabierają kompetencje badaczy, które pozwalają na uzyskanie szczerych i otwartych odpowiedzi na stawiane pytania. Następnie dane są analizowane, najczęściej z wykorzystaniem programów do analizy danych jakościowych np. Maxqda, NVivo czy Atlas.

Wywiad grupowy (badania fokusowe)

Stosując tę technikę badacz_a prowadzi dyskusję z grupą uczestników na temat wybranego tematu. Wywiad ma prowadzić do uzyskania różnorodnych perspektyw i opinii osób badanych na interesujący nas temat. W spotkania analizie podlegają także interakcje między uczestnikami, w tym niewerbalne, przekazywane za pomocą mimiki, gestów. W badaniach grup fokusowych bierze zazwyczaj udział ok. 6-12 osób. Osoby są zapraszane do udziału w badaniach w sposób celowy, biorąc pod uwagę konkretne kryteria. Mogą to być kwestie związane z cechami tj. wiek, płeć, zawód czy też konkretne doświadczenia, ważne z uwagi na tematykę badań. Szczególną rolę pełni badacz- moderator, który prowadzi dyskusję, zdaje pytania, dba o przebieg rozmowy. Scenariusz rozmowy zawiera pytania otwarte, pozwalające osobom badanych na swobodne generowanie odpowiedzi, dzielenie się opiniami i aktywną dyskusję w grupie. Ponadto dopytuje o szczególnie istotne dla badania wątki, dzięki czemu uzyskane wypowiedzi są różnorodne, bogate i wieloaspektowe. Wywiad grupowy to technika szczególnie przydatna w badaniach rynkowych, edukacyjnych oraz społecznych.